گزوه راهبرد «سدید»؛ همانطور که در گذشته گفته شد، امروزه مسئله هویت، محل مناقشه اصحاب علوم مختلف واقع شده است، در این میان دکتر موسی نجفی، استاد علوم سیاسی و پژوهشگر تمدنی اندیش نیز تلاش هایی در جهت معرفی چیستی هویت ایرانی، سیر تطورات آن و حل معضله های این موضوع داشته است. مجموعه تلاش وی در قالب نظریه «تولید و تکون هویت ایرانی» صورت بندی شده است که در ادامه گزارشی مختصر از آن را مطالعه خواهید کرد.
منبع شناسی
دکتر نجفی از اساتیدی است که همواره رد پای مصاحبه های علمی وی را در نشریات و رسانه های گوناگون می توان جست، از همین رو شاید بتوان بهترین منبع برای درک نظریه وی را مجموعه مصاحبه های ایشان دانست. البته مجموعه مصاحبه های وی در زمینه هویت، در کتاب «هویت شناسی» که توسط نشر «آرما» منتشر شده، جمع آوری شده است. همچنین مقالاتی از ایشان در زمینه هویت را می توانید در کتاب «ساحت معنوی هویت ملی ایرانیان» مطالعه کنید. در کنار منابع گفته شد، شاید بتوان بهترین منبع جهت فهم نظریه وی را سخنرانی ایشان در «کرسی نظریه پردازی تولید و تکون هویت ملی ایرانیان» دانست که در آنجا، نظریه خود را به نحو مختصر و کامل معرفی می نمایند.
هویت چیست؟
مقدمه ورود به هر بحث، ایجاد فهم مشترک از واژگان است که این مهم با تعریف آنها رخ می دهد، دکتر نجفی نیز به این مسئله التفات داشته و هویت را به نحو زیر تعریف می کنند:
هویت ذات انگارانه یا سیال؟
پیش از بیان هر چیزی در خصوص هویت از نظر دکتر نجفی، لازم است به پاسخ سوال فوق از نظر وی پاسخ داده شود. آیا هویت دارای ذات بوده و یا أمری است اعتباری و سیال؟
برای وضوح بیشتر بحث، تلاش می کنیم مقداری تفاوت این دو رویکرد را باز کرده و توضیح دهیم. در توضیح این دوگانه باید گفت که در هویت سیال و غیر ذات گرایانه، هویت گاه به عنوانی درکی از خود لحاظ می شود که در گذر تاریخ، تحت تأثیر حوادث گوناگون مانند هجوم ها، رفت و آمد نظام های سیاسی، برخورد های فرهنگی، دینی و... به نحوی سیال در حال تغییر است. تعبیر دکتر نجفی برای توضیح این وضعیت، عبارت رودخانه ای است. در حالت رودخانه ای، آب در طی مسیر، تحت تأثیر عوامل گوناگون مانند بستر، چشمه ها و ... تغییر حالت داده و از تلفیق آب موجود با آن اتفاقات، مجموعه جدیدی به وجود می آید. در این حالت هویت ایرانی أمر ثابتی نبوده، بلکه از هر حادثه ای متناسب با قوت و ظرفیت آن، تأثیری را اخذ و در مجموع، هویت ایرانی برآیند تمام این حوادث است. اما در مدل ذات انگارانه، تصویر بدین گونه نیست. در تصویر ذات انگارانه، هویت دارای گوهره ایست که در مقابل حوادث، دست به گزینش، پذیرش، مقاومت و ... می کند. در حقیقت این هسته مرکزی است که هویت را ساخته و آنچه که با خود، هم آوا ببیند، اخذ و گزینش و آنچه که با خود معارض بینگارد، طرد می کند. اکنون این پرسش مطرح می شود که ذات انگاران، گوهره، جوهره، ذات و یا هر عنوانی دیگری را که در این مسیر به کار می گیرند، چه می دانند؟
تعالی خواهی، گوهره هویت ایرانی
از نظر دکتر نجفی، نه جغرافیا، نه زبان و قومیت، گوهره هویت ایرانی نیستند، از نظر وی گوهره و ذات فرهنگ ایرانی، تعالی خواهی، عدالت خواهی و آزادی خواهی است و عناصری مانند زبان، قومیت و ... جزء عوارض ذاتی هویت ایرانی است. وی حتی سنت را نیز ذات هویت ایرانی نمی داند، بلکه سنت را أمری زاییده و معلول ذات هویت ایرانی می شمارد. در توضیح این تقسیم بندی باید گفت که از منظر منطق، عناصر تشکیل دهنده موجود در یک شیء گاه ذاتی بوده و گاه عارضی هستند. عناصر ذاتی، مقوم ذات بوده و چنانچه آنها را از شیء حذف کرد، دیگر آن شیء باقی نخواهد ماند، مانند ناطقیت(عقل) برای انسان که اگر آنرا از وی سلب کنند، دیگر انسان نبوده و تفاوتی با حیوانات ندارد. در نقطه مقابل عرضی ها صفاتی هستند که قابلیت سلب از شیء را دارند و در صورت سلب شدن، موجب از بین رفتن شیء نخواهند شد. مانند صفت مهربان بودن، چنانچه اگر مهربانی را از انسانی بگیریم، باز هم به او انسان می گوییم. در این میان عوارض به دو دسته تقسیم می شوند، عوارض لازم و غیر لازم، عوارض غیر لازم را می توان به راحتی از شیء جدا نمود، برای نمونه عینکی بودن، یک صفت عارضی برای انسان است که به راحتی می توان از وی جدا نمود. اما در این میان برخی عوارض، قابلیت سلب را نداشته و نمی توان میان آن و شیء جدایی افکند، اما در عین حال مقوم ذات شیء نیز نبوده در نتیجه ذاتی نیستند. مانند قوه یا ظرفیت( توانایی) خندیدن که نمی توان هیچ انسانی را یافت که توانایی خندیدن نداشته باشد. از نظر دکتر نجفی نیز صفاتی مانند قومیت، زبان و ... از عوارض لازم هویت ایرانی هستند و نه مقوم ذات او.
گوهره هویت ایرانی در طول تاریخ
اکنون که ذات هویت ایرانی فهمیده شد، باید گفت که واکنش و کنش هویت ایرانی در طول تاریخ چگونه بوده است. همانطور که گفته شد، در نظریه ذات انگار از هویت، یک هسته سخت همواره وجود داشته که اقدام به طرد، گزینش، پذیرش و ... می کند، حال این سوال مطرح می شود که هسته سخت هویت ایرانی(ذات آن) در مقابل چه حوادثی قرار گرفته و چه کنش هایی انجام داده است:
از نظر دکتر نجفی ایرانیان در طول تاریخ چند هزار ساله خود، با چهار اتفاق جدی روبه رو بوده اند، نخست حمله اسکندر مقدونی و تصرف ایران که منجر به تشکیل حکومت سلوکیان به مدت پنجاه سال شد، این اتفاق که به بحران هلنی مشهور است، نتوانست تغییری در هسته سخت هویت ایرانی ایجاد کرده و از همین رو در طی مدت کوتاهی رخت بر بسته و شکست خورد. اتفاق دوم حمله اعراب و پذیرش اسلام توسط ایرانیان است. از نظر دکتر نجفی ایرانیان بخشی از وضعیت موجود (اسلام) را متناسب با گوهره و ذات هویت خود دیده، در نتیجه آن را پذیرفتند و بخشی را (تفاخر عربی) در تعارض با ذات هویت خود دانسته در نتیجه آن را طرد کردند. در مرحله سوم، هویت ایرانی در مواجهه با دو هجمه دیگر مغولی و سپس غربی قرار گرفته و از آنجا که این اتفاقات را در تعارض با ذات هویت خود دیده، اقدام به طرد و مقاومت در برابر آنها نموده است:
از ملی گرایی گذشته تا حال
دکتر نجفی با اشراف به خواستگاه غربی ملیت به معنای امروزین کلمه، تلاش دارد تا با ارائه تعاریف مختلف از ملیت، تمایزی میان سبک توجه خویش به ایران با دیگر ملی گرایان قرار دهد.
وی ملی گرایی اصیل ایرانیان در قرون اول اسلامی را ممزوج با روح عدالت خواهی اسلام و گوهره هویت ایرانی می داند:
اما باستان گرایی مدرن فعلی را که برخی در پوشش هویت ایرانی به آن دامن می زنند، أمری برساخته، دستکاری شده و نشأت گرفته از غرب معرفی می کنند:
صفویه و ملت جدید ایرانی
از نظر دکتر نجفی، عصر صفویه نقطه طلایی برای شکل گیری ملت جدیدی که امروزه شاهدش هستیم بود. هویت ایرانی که با هجوم اعراب، اسلام را پذیرفت اما تفاخر عربی را پس زد، به علت انحراف جریان اسلامی و قرار گیری در بستر خلافت، فرصت ملت سازی و بازسازی دوباره خود را از دست داد و این مهم در قرن نه و با صفویه محقق شد:
[1] نجفی، موسی: ذات هویت ایرانی. خردنامه همشهری، شماره ۱۵
[2] نجفی، موسی: تأکید بر هویت ایرانی و پاسداشت آن. https://b2n.ir/g08570
[3] نجفی، موسی؛ کرسی نظریه پردازی«تکوین و تکون هویت ملی ایرانیان». ۳/۳/۱۳۸۵
[4] نجفی، موسی: ذات هویت ایرانی. خردنامه همشهری، شماره ۱۵
[5] نجفی، موسی: تفاوت باستانگرایی با نهضت شعوبیه. https://b2n.ir/y87597
[6] همان
[7] نجفی، موسی: انقلاب اسلامی یک انقلاب هویتی است. https://b2n.ir/e39147
/انتهای پیام/