گروه جامعه و اقتصاد «سدید»؛ عمده مطالب این جستار، متن ویرایش شده برخی از مباحث کلاسی استاد سیدمحمود نجاتی حسینی در دروس: متفکران اجتماعی مسلمان و تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام است که برای دانشجویان لیسانس علوم اجتماعی [دانشگاه تهران–دانشکده علوم اجتماعی-ترم مهر۱۳۹۳] و فوق لیسانس جامعه شناسی [دانشگاه آزاد تهران مرکزی - دانشکده علوم اجتماعی – ترم های مهر۱۳۹۴و ۱۳۹۵و ۱۳۹۶] و دانشجویان دوره های لیسانس علوم اجتماعی و ارتباطات [دانشگاه آزاد تهران مرکزی-دانشکده های علوم اجتماعی، ارتباطات و مطالعات رسانه/ترم مهر۱۳۹۸] ارائه شده است. برخی از مطالب دیگر این جستار نیز در درس روش شناسی اندیشمندان اجتماعی مسلمان [دانشجویان فوق لیسانس گروه علوم اجتماعی اسلامی: گرایش های فلسفه علوم اجتماعی و دانش اجتماعی مسلمین/ دانشگاه تهران- دانشکده علوم اجتماعی – ترم مهر۱۳۹۳] ارائه شده است. همچنین برخی از این مباحث نیز حسب مورد و مقتضیات بحث کلاسی در درس های: «تاریخ تکوین علوم اجتماعی/ فلسفه علوم اجتماعی» که برای دانشجویان علوم اجتماعی گرایش ارتباطات اجتماعی [دانشگاه تهران–دانشکده علوم اجتماعی-سال های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۷] ارائه شده برای مقایسه -با تاریخ علوم اجتماعی مدرن در غرب- عرضه شده است. در درس مطالعات شهرهای اسلامی نیز که برای دانشجویان فوق لیسانس گروه توسعه محلی و اجتماعی [دانشگاه تهران– دانشکده علوم اجتماعی- ترم های مهر ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹] ارائه شده است، رویکرد معرفتی و دانشی «تفکر اجتماعی در اسلام» از حیث پرداختن به «امر شهری و شهر در اسلام و شهر اسلامی و شهر مسلمانان» نیز مورد توجه قرار گرفته است.
ملاحظاتی تئوریک درباره مطالعه متون کلاسیک
کلاف سردرگم مطالعه آثار و متون تخصصی که منتسب به اندیشه ورزی اجتماعی مسلمین است، ما را وا می‌دارد تا تاملی دقیق در این حوزه اندیشگی و معرفتی عقیدتی که بلاتکلیف و رهاشده به حال خود است؛ داشته باشیم [که البته درعین حال مدعیان و متولیان زیادی نیز دارد]. این کلاف سردرگم حتی به کتاب‌هایی که با بررسی تاریخ این تفکر سروکار دارند نیز سرایت کرده است**.
به طوری که در این کتابها همچنان که نگارنده طی یک گفتگوی فشرده و یک مقاله مفصل [ارائه شده به همایش انجمن جامعه شناسی ایران (همايش كنكاش هاي مفهومي و نظري درباره جامعه ايران - ۲۲و ۲۳اردیبهشت ۱۳۹۵) با عنوان: «بازخوانی انتقادی ادبیات ایرانی تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام»] بحث کرده است؛ در آنها ملاحظات مرتبط با منطق و روش و نظریه و تاریخ اندیشه اصلا وجود ندارد؟! و مولفان این کتاب ها، خوش بینانه و البته از سر بی‌احتیاطی علمی و بی دقتی فکری و روشی، فرض را بر این گرفته اند که قطعا تفکر اجتماعی مسلمین به سبک تفکر مسیحی غربی آن وجود داشته و لذا نیازی هم به این مباحث تخصصی روش شناختی و نظریه مند نیست.
باری، ازین روی نگارنده با توجه به تجربه زیسته معرفتی که طی این یک دهه از تدریس دروس منتسب به این حوزه از دانش های انسانی تمدن اسلامی داشته [منظور دروس دانشگاهی است با نام های متنوعی مانند:"اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان"،"تاریخ تفکراجتماعی دراسلام"،"روش شناسی اندیشمندان مسلمان"،"متفکران اجتماعی مسلمان"] در دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد داشته است؛ و هم چنین تجربه زیسته ای که از گفتگو با اصحاب علوم اجتماعی در همایش ها و وبینارها و شبکه های اجتماعی مجازی درباره «تاریخ اندیشه» و «فلسفه علوم اجتماعی» داشته است ؛ برآن است که به سهم خود تلاش نماید تا پرتویی ولو اندک بر روشن شدن مسیر مطالعات تخصصی "اندیشه اجتماعی در اسلام"یا هرعنوان مرتبط دیگر با این مضمون داشته باشد.
خصوصا در این میان تاکید ما بر نحوه مطالعه متون تخصصی موجود مرتبط در پیوند با مضمون" اندیشه ورزی مسلمین – در - امر اجتماعی" است. این مهم هم برای نهادهای علمی برنامه ریزی ذیربط سودمند است [مانند سمت، مرکز نشر دانشگاهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و...]، هم برای محققین این حوزه ضروری است و هم برای مدرسین این دروس الزامی است و نیز برای دانشجویان که مخاطبان و مصرف کنندگان این نوع کلاس های مرتبط با موضوع تفکر اجتماعی در اسلام هستند.
یک تذکر روش شناختی
برای اولین گام بهتر است مفاهیم کلیدی که محل ابهام معنایی و تشکیک و تردید معرفتی است، روشن شود. ما تعدادی مفهوم کلیدی مهم را برای توضیح انتخاب کرده ایم؛ از جمله :«اندیشه ورزی مسلمین در امر اجتماعی؛ اندیشه پیشا اجتماعی مسلمین؛ اندیشه ورزی عرفی-عقیدتی-پیوندی مسلمین؛ پیوند حقیقت/ واقعیت در تفکر اجتماعی در اسلام»
اینها از دو منظر مهم: یکی "تاریخ اندیشه" history of ideas (بحث تاریخی شناخت شناسانه درباره : نحوه و سیر شکل گیری اندیشه ها در بافتار تاریخی اجتماعی فرهنگی) و"فلسفه علوم اجتماعی" philosophy of social sciences (بحث فلسفی از نوع تحلیلی هنجاری انتقادی تجویزی راهبردی؛ درباره: ماهیت منطق و روش و نظریه در علم اجتماعی و دانش های اجتماعی مرتبط) انجام شده است. هم چنین چند منظر مرتبط درون گفتمانی مهم نیز در این جا به کار ما آمده است: «تاریخ شناخت در اسلام؛ شناخت شناسی اسلامی؛ تاریخ ادبیات ایران اسلامی.»
همچنین یک منظر مهم برون گفتمانی هم در این جستار و مباحث آن به کار رفته است: منظور ما "جامعه شناسی شناخت" [تحلیل اجتماعی مکانیزم و فرایند و شکل گیری شناخت های گوناگون علمی، فلسفی، الاهیاتی، عرفانی، هنری، ادبی و فهم متعارف در بافتار جامعه و تاریخ و فرهنگ و تمدن و وارسی نسبت دیالکتیکی و تاثیر دوسویه میان شناخت ها و جامعه] است.
کلیدهای فهم تفکر اجتماعی در اسلام
۱- اندیشه ورزی مسلمین
این مفهوم به معنای"ماهیت آرا وعقایدکلی دانش سازونحوه بیان آن ها"ازسوی صاحب نظران ومتفکران مسلمان ساکن درسرزمینهای امپراتوری خلافت اسلامی(از شمال افریقا تا هند ،حوزه مدیترانه واسپانیای کنونی ، خاورمیانه امروزین) است .
۲- اندیشه در امراجتماعی
منظور آرایی است که اندیشمندان مسلمان درباره ماهیت امر اجتماعی به صورت های متنوع با معناهای درخور تامل بیان نموده اند؛ از جمله در این حوزه ها: «اول- ماهیت زندگی اجتماعی؛ دوم- ماهیت انسان به عنوان موجود اجتماعی؛ سوم- ماهیت تاثیرات زندگی اجتماعی بر فطرت و خلق و خو و رفتارهای فردی انسان؛ چهارم-ماهیت روابط اجتماعی میان انسان ها در اجتماع محل زندگی شان؛ پنجم- ماهیت روابط میان حاکمیت با مردم؛ ششم- ماهیت اخلاق فردی و اجتماعی مردمان؛ هفتم- ماهیت روابط حقوقی میان مردم با مردم و مردم با حاکمیت.»
۳- اندیشه پیشا اجتماعی
وارسی دقیق مفاد متنی"تفکر اجتماعی در اسلام"نشان میدهد که اگر با نگاه انتقادی به این موضوع بپردازیم، شاید بخش عمده ای از آرای بزرگان تفکر اجتماعی در اسلام (از فارابی تا ابن سینا، غزالی، ابن خلدون و...) از برخی جنبه ها و از وجه برخی ملاحظات تئوریکی عینا با محتوای مفهوم دوم(اندیشه در امر اجتماعی) هم خوانی نداشته باشد. در این حالت، ممکن است این اندیشمندان به موضوع "اندیشه در امر اجتماعی" تا اندازه ای نزدیک شده باشند، اما دقیقا به همه جوانب آن نپرداخته باشند. که در این صورت نیز، به نظر این طور می رسد که اطلاق عنوان "پیشا اجتماعی"[یعنی اندیشه ورزی قبل از ورود دقیق به مفهوم امر اجتماعی] صحیح تر از "اندیشه ورزی اجتماعی" باشد که خالص تر و ناب تر است.
البته باید توجه داشت که حتی همین اندیشه های پیشا اجتماعی هم مواد اولیه خوبی برای پی بردن به محتوای اندیشه ورزی اجتماعی مسلمین است. نکته دیگر این است که اطلاعات موجود در متون کنونی با عنوان"تفکر اجتماعی در اسلام"آمده است، عمدتا "اندیشه پیشااجتماعی"اند تا "اندیشه اجتماعی".
۴- اندیشه ورزی عرفی-عقیدتی-پیوندی
حتی با فرض اثبات این نکته که مسلمین متفکر و متفکران مسلمان" اندیشه پیشا اجتماعی"داشته اند، نمی توان از این موضوع مهم غفلت نمود که لازم است حتما «محتوا و جهت گیری و نیز نحوه سند دهی و ایده پردازی های متفکران مسلمان» از لحاظ درجه وابستگی و انطباق با«وحی، متن مقدس، معارف اسلامی و فرهنگ مسلمین» مورد توجه قرار گیرد. به این معنا نگارنده معتقد است که ما باید سه مفهوم مهم و مرتبط را بحث کنیم :
اول- عرفی بودن اندیشه ورزی متفکران مسلمان؛ این که تا چه اندازه آنان به جای استفاده از متن مقدس و معارف اسلامی کلاسیک از جمله "تفسیر و حدیث" [دانش های عقیدتی]؛ از دانش‌های عرفی [غیردینی] دوران خود بهره برده و به آنها استناد نموده اند.
دوم- عقیدتی بودن اندیشه ورزی متفکران مسلمان؛ این که تا چه اندازه آنان به جای استفاده از دانش های عرفی[غیردینی] دوران خود؛ از دانش های عقیدتی[متن مقدس و معارف اسلامی کلاسیک از جمله "تفسیر و حدیث"] بهره برده و به آنها استناد نموده اند.
سوم- پیوندی بودن اندیشه ورزی متفکران مسلمان؛ این که تا چه اندازه آنان هم زمان از دانش های عرفی [غیر دینی] دوران خود و نیز متن مقدس و معارف اسلامی کلاسیک از جمله"تفسیروحدیث"[دانش های عقیدتی] بهره برده و به هر دوی آنها استناد نموده اند.
۵- گرایش به حقیقت یا واقعیت در اندیشه ورزی متفکران مسلمان
برای وارسی بخش اعظم نتایج ناشی از ماهیت اندیشه ورزی متفکران مسلمان در امر اجتماعی باید دید آنان به وضع موجود [امرواقعی] توجه داشته اند یا وضع مطلوب [امرحقیقی] و یا هر دو در برخی متون و در نزد برخی متفکران مسلمان خصوصا حوزه "ادبیات و تاریخ "[شعر و داستان و حکایت و پند و روایت گری ] ما شاهد واقع گرایی هستیم. اما در برخی حوزه های عقیدتی از دانش مسلمین [مانند فلسفه، اخلاق، فقه، کلام] حقیقت گرایی وجود دارد. در برخی مواقع نیز ترکیبی از هر دو وجود دارد.
سه مولفه مبنایی برای فهم تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام
۱- امرتفکر؛ به معنای آرای منطقا مستدل و منسجم درباره یک یا چند موضوع در حوزه دانش؛
۲- امراجتماعی؛ به معنای امر اجتماعی به مثابه امر مرتبط با دو مقوله مهم زندگی جمعی و انسان اجتماعی و نسبت دو سویه تعاملی یا تقابلی میان این دو است.
۳- امر اسلامی؛ که یک امر چند لایه ای و چند وجهی مرتب شده به این صورت است؛ اسلام۱ (اسلام مندرج در متن مقدس=قرآن)؛ اسلام۲ (اسلام مندرج در سنت نبوت و سیره امامت به صورت حدیث)؛ اسلام۳ (اسلام مندرج در فرهنگ و معارف و دانش های تمدن اسلامی= فلسفه، کلام، فقه، عرفان، ادبیات، تاریخ)؛ اسلام۴و۵ (اسلام گرایی متجلی در تاریخ اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اسلام گرایی متجلی در زیست روزمره مسلمین)
به این معنا منطقا تفکر اجتماعی در اسلام باید به همه این ترازهای چند گانه اسلام مرتبط باشد. به عبارتی از متفکران مسلمان موسوم به صفت متفکر اجتماعی مسلمان توقع میرود توانسته باشند در یک یا چند تراز معرفتی، فرهنگی، اجتماعی و دینی از اسلام های موصوف[اسلام های تراز ۱ تا ۵ ] بحث کرده باشند و آرایی داشته باشند که در خور مطالعه و تامل و مقایسه با متفکران اجتماعی مسلمان و غربی و شرقی و یهودی یا مسیحی بوده و نیز از قابلیت نقد شدن توسط معاصران که ما باشیم و توان راستی آزمایی نیز برخوردار باشد.
رویه متدیک و سیستماتیک برای فهم تفکر اجتماعی در اسلام
۱-تاریخ اندیشه ها history of ideas و تاریخ فکری intellectual history؛
شناخت منضبط تکوین ایده ها در طول زمان با عنایت به خاستگاه، مکانیزم و آثار و تبعات و نیز تحلیل محتوای آنها بر حسب موازین معرفت شناسی، هستی شناسی، ارزش شناسی است.
۲-تاریخ فرهنگی و اجتماعی Social and cultural history؛
شناخت فرم و محتوای ایده ها و افکار بر حسب ساختارهای اجتماعی فرهنگی جامعه مورد بررسی است.
دو سوال مبنایی آغازین برای تامل درباره مولفه های فهم تفکر اجتماعی در اسلام:
۱- سوال معرفت شناختی و اپسیتمولوژیک: «آیا، چرا و چگونه» می توان از شکل گیری تفکراجتماعی در اسلام به معنای موصوف آن[در مقایسه با وضع تفکر اجتماعی در یونان، غرب مسیحی سده های میانه، رنسانس و روشنگری و دوران مدرنیته] آن گونه که بایسته و شایسته وضع تمدنی اسلام کلاسیک عصر سنت(سده های ۸ تا ۱۹ میلادی) است، دفاع نمود؟
۲-سوال هستی شناختی و انتولوژیک: «آیا، چرا و چگونه» می توان با قوت تمام از وجود جامعه societies/cavities/ society و یا اجتماع عرفی/امت عقیدتی، که سوژه اصلی مطالعه در هرگونه تاریخ تفکر اجتماعی است و به معنای غربی آن و اعم از تفکر اجتماعی عرفی یا عقیدتی؛ در زیست جهان اسلامی دوران سنت(سده‌های ۱ تا ۱۲ ه.ق / ۸ تا ۱۸ میلادی) و حتی دوران های مواجهه با مدرنیته غربی(سده ۱۳ه.ق/ ۱۹ میلادی) و شبه مدرنیته(سده ۱۴ ه.ق / ۲۰ میلادی) دفاع نمود؟
پی‌نوشت:
** از جمله این کتابها میتوان به اینها که مورد مراجعه دانشجویان است اشاره نمود:سمت( 1389)درآمدی بر جامعه شناسی اسلامی1،گروه مولفان پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، تهران، انتشارات سمت [فصول 2 و3 : "اندیشه های دینی و باستانی " و "مشرق زمین گاهواره تمدن" صص 98-318]./ سمت (1392 )تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام ، گروه مولفان پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، تهران، انتشارات سمت./آزاد ارمکی، تقی (1386) تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام : ازآغاز تا دوره معاصر،تهران،انتشارات سروش./ آزادارمکی،تقی(1392) اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان :از فارابی تا ابن خلدون،تهران، نشر علم./تنهایی،حسین ابوالحسن(1389) جامعه شناسی تاریخی نظریه های متفکرین مسلمان(جامعه شناسی و انسان شناسی نزد متفکرین مسلمان) تهران،انتشارات بهمن برنا[بخش دوم تا چهارم:" چشم اندازهای انسان شناختی ، چشم اندازهای جامعه شناختی ، چشم اندازهای انسان شناختی در ایران / صص 123-288 ].
