نگاهی به کتاب‌های کودک ترجمه شده به فارسی و رویکرد‌های حاکم بر آن‌ها؛
کتاب‌های ترجمه در حوزه کودک و نوجوان و اقبال به آن‌ها در سال‌های اخیر به شدت افزایش یافته‌است. افزایشی که البته به نظر می‌رسد بیش از آنکه به نفع مخاطب و ادبیات کودک باشد، در خدمت سود ناشران است.
به گزارش گروه فرهنگ و هنر سدید؛ در سال ۱۳۹۹- ۱۴۰۰ مجموعا ۴۱۶ کتاب ترجمه در حوزه ادبیات داستانی کودک و نوجوان به چاپ رسیده. این تعداد در سال ۱۳۹۸- ۱۳۹۹، ۳۳۴ عنوان بوده است که نشان می‌دهد تعداد کتاب‌های ترجمه‌ای منتشر شده افزایش پیدا کرده است. از بین این تعداد؛ ۲۵۸ کتاب در ژانر فانتزی، ۱۲۸ کتاب در ژانر واقعگرا و ۳۳ کتاب در ژانر کهن و کلاسیک قرار دارند.
طبق گزارش شورای کتاب کودک از نظر کیفی از تعداد ۴۱۶ کتاب، ۰ عنوان ۵ ستاره برگزیده، ۱۱ عنوان ۵ ستاره بدون پیشنهاد برگزیده، ۳۴۳ عنوان ۴ ستاره، ۵۷ عنوان ۳ ستاره و ۵ عنوان خارج از فهرست تشخیص داده شده اند. از این آمار این گونه نتیجه می‌گیریم که با وجود افزایش حجم کتاب‌ها نسبت به سال قبل، تعداد کتاب‌های ۳ ستاره و خارج از فهرست کاهش و بالتبع تعداد کتاب‌های چهار ستاره افزایش چشمگیری داشته است. نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد کتاب‌های خوبی است که در زبان مبدا جزو ادبیات شاخص و مناسب مخاطب معرفی شده اند، اما به دلیل ترجمه ضعیف در زبان مقصد جایگاه ۳ ستاره و گاه خارج از فهرست را کسب کرده اند.
تعداد کتاب‌های ترجمه شده در سال 1399-1400 نسبت به سال گذشته بیشتر شده و اکثر این تعداد را کتاب‌های ژانر واقعگرا تشکیل می‌دهند. به نظر می‌رسد در مجموع کیفیت آثار نیز در مقایسه با سال گذشته پیشرفت کمی داشته است
سال گذشته (۱۳۹۸-۱۳۹۹) البته ۸ عنوان کتاب ۵ ستاره بدون پیشنهاد برگزیده داشتیم که این تعداد در سال ۱۴۰۰ به صفر رسیده است. از مقایسة نمودار پراکندگی گروه‌های سنی کودک و نوجوان متوجه می‌شویم بیشترین تعداد کتاب برای گروه سنی ۱۲-۱۰ سال بوده و پس از آن گروه نوجوان بیشترین کتاب را داشته‌اند. مسئله بحران بیماری کرونا، نوجوان پر شور را خانه نشین کرد. توجه و رویارویی مترجمان در ترجمه آثاری برای این گروه سنی بسیار حائز اهمیت است و شایسته سپاس.
در سال گذشته (۱۳۹۸-۱۳۹۹) بیشترین کتاب برای گروه سنی ۷ تا ۹ و ۱۰ تا ۱۲ سال بوده است. کتاب‌های ۷ تا ۹ سال و ۱۳ تا ۱۵ و ۱۶ به بالا هم بیشتر از سال جاری بوده است. در سالی که گذشت ۳۸ درصد کتاب‌ها کپی رایت داشته اند. نشر‌هایی که بیشترین کپی رایت را رعایت کرده اند به ترتیب عبارتند از: باژ، پیک ادبیات، کانون پرورش فکری، گل آذین، هوپا، افق و ویژه نشر بوده اند. پرکارترین نشر، پرتقال و بعد با اختلاف زیادی نشر «هوپا» بوده است.
بررسی ۴۱۶ عنوان کتاب داستان ترجمه سال ۱۴۰۰-۱۳۹۹ نشان می‌دهد که تعداد ۱۵۰ عنوان کتاب تصویری، ۱۸۰ عنوان کتاب مصور و ۸۶ عنوان کتاب بدون تصویر تشخیص داده شده اند.
بررسی ژانر‌های حوزه نشر کودک و نوجوان
مهمترین ژانر‌های ترجمه در حوزه نشر کودک و نوجوان عبارتند از:
• ژانر واقع گرا
• ژانر فانتزی
• ژانر کهن و کلاسیک
در ادامه این سه ژانر بر اساس کیفیت و مضمون توضیح داده می‌شوند.
ژانر واقعگرا
طبق بررسی‌های شورای کتاب کودک در آثار منتشر شده در سال ۱۳۹۹- ۱۴۰۰، درگروه آثار واقع گرا به نسبت سال گذشته در تعداد عناوین کتاب‌های پنج ستاره و چهار ستاره افزایش و تعداد کمی از کتاب‌ها سه ستاره بوده اند و تنها یک اثر خارج از فهرست شورا شده است. از ۱۲۵ کتاب بررسی شده، ۶ کتاب ۵ ستاره و ۱۱۰ کتاب ۴ ستاره، ۸ کتاب ۳ ستاره و ۱ کتاب از فهرست شورا خارج شناخته شده است.
کیفیت
از مجموع ۱۲۵ کتاب واقع گرای امسال، ۱۱۶اثر یعنی ۹۲.۵ % چهارستاره و پنج ستاره هستند و از این ۱۱۶ اثر ۱۱ اثر پیشنهاد شایستة تقدیر و برگزیده داشته اند که در طی بررسی‌ها به ۷ کتاب رسیده است. این آمار به این معناست که بالاتر از ۹۰ درصد آثار از کیفیت خوب و ارزشمندی برخوردار هستند. کیفیت آثار آنچنان بوده است که حتی تعداد زیادی از آثار پیشنهاد شایسته تقدیر و برگزیده امسال از میان کتاب‌های این ژانر که در واقع یک سوم کل کتاب‌های گروه هستند شده اند.
از میان ۱۲۵ کتاب واقع گرای امسال ۴۳ اثر چه در کشور خودشان و چه در ترجمه اثر به زبان‌های دیگر جایزه گرفته اند. این موضوع نمایانگر این نکته است که کتاب‌های واقع گرای امسال آثار ارزشمند و حتی گلچین شده از میان بهترین آثهار جهانی هستند. همچنین ۲۷ اثر از ۱۲۵ اثر یعنی ۲۲% از آثار از زبانی به جز انگلیسی ترجمه شده اند. ۳۷ اثر از ۱۲۵ واقعگرا یعنی ۳۰ درصد آثار کپی رایت داشته اند.
تصویر
درباره تصویر در آثار واقعگرای منتشر شده در همین بازه زمانی هم می‌توان گفت فراوانی آثار تصویری برای کودکان سال‌های پیش از دبستان و سال‌های آغازین دبستان اتفاقی شگفت انگیز بوده است. نسبت به ۳ سال گذشته آمار کیفی و کمی کتاب‌های تصویری برای کودکان گروه سنی ذکر شده در ژانر واقع گرا رو به فزونی گذاشته. رقم بی سابقة ۲۵ کتاب از میان ۱۲۵ کتاب یعنی ۲۰ % کتاب‌های واقع گرا در گروه‌های سنی (۵ - ۶ سال) و (۷ - ۹ سال) تصویری بوده اند. کتاب‌ها هم به لحاظ تصویری و هم به لحاظ متن جانِ کلامِ عمیق‌تر و تأثیرگذارتری داشته اند.
مضمون
مسئله دیگری که در کتاب‌های واقعگرای منتشر شده در سال گذشته به چشم می‌خورد این است که به نوعی برابری جنسیتی در کل کتاب‌ها به چشم می‌خورد. قهرمان‌های داستان به میزان مساوی پسر یا دختر بوده اند. اما از این تعداد شخصیت‌های اول پیشروی بیشتر چه برای ایجاد تشک لهای اجتماعی مثل برابری خواهی یا دادخواهی اجتماعی، چه برای انگیزه دادن، امید دادن یا پیشنهاد راه حل برای برون رفتن از بن بست به دوست، دوستان یا باقی اعضای گروه و خانواده از میان زنان و دختران بوده اند.
ادبیات واقعگرا به سبب ذات و زبان بی پیرایه فرصت و مجال بهتری برای گفتن از آسیب‌های درونی، بیرونی و مشکلات گاه تلخ و گاه شیرین کودکان و نوجوانان دارد؛ امسال تعداد آثار با درونمایه و دغدغه‌های اجتماعی همچون اعتراض به سانسور، اعتراض به کار کودکان و تبعات جنگ خاورمیانه در روان کودکان، تأثیر خرافه و تلاش برای نجات زندگی و همچنین تأثیر رسانه‌های مجازی به زندگی کودکانی که در جوامع سنتی زندگی میکنند، به نسبت سال‌های پیش بیشتر شده است.
در بین 416 کتاب منتشر و بررسی شده توسط شورای کتاب کودک، کتاب‌های ژانر واقعگرا از کیفیت بالاتری برخوردار بوده‌اند و موضوعات اجتماعی و فردی مهم و قابل اعتنایی را مطرح کرده‌اند
از نمونه موضوعاتی که در کتاب‌های ترجمه شده واقعگرا به آن‌ها پرداخته شده می‌توان به این موارد اشاره کرد:
طعم خوش اعتراض، مبارزۀ مدنی در مقیاسی کوچک، آزاد فکر کردن در این کتاب را ممنوع کنید، مشارکت و پیگیری هدفی جمعی برای نجات، شناخت هستی و توجه به محیط زیست در گمشدگان، آگاه سازی اجتماعی از وضع کودکان کار در صنعت شکلات سازی افریقا و تلاش برای رهایی در تلخ‌تر از شیرین، اشاره به جنگ و تبعات آن در کودکان و همچنین هنر به مثابه درمان و عنصری تسکین دهنده همچون تمام شب دویدم، مسئولیت فردی و اجتماعی، حفظ امید در بدترین و سخت‌ترین شرایط، تلاش برای رهایی از ستم و تبعیض‌های جنسیتی در دختر انار، پرداختن به حقوق زال‌ها در افریقا در سیاهِ سفید، ایجاد تغییرات کوچک و ملموس در محلة سکونت در دو کتاب ساکنین خیابان ۱۴۱ و باغ مخفی، مبارزه با نژادپرستی و اشاره به استثمار کارفرمایان سفید پوست در از سرزمین‌های انگور. علاوه بر این‌ها از موضوعات دیگری مثل تأثیر مادربزرگها، پدربزرگ‌ها و افراد کهنسال بر زندگی کودکان و نوجوانان، استعداد و نوجوانان، زمان و کودکی، کودکان تک سرپرست، بی سرپرست و بدسرپرست، پدران و فرزندان، کودکان کار، پناه به هنر و ادبیات برای یافتن دوبارۀ خود، مرگ، سوگ و مواجهه با از دست دادن، کودکان مهاجر و پناهنده و ورزش موضوعات دیگر پررنگ در این کتاب‌ها بوده‌اند.
ژانر فانتزی
کیفیت
طبق گزارش شورای کتاب ایران از بین کتاب‌های منتشر شده در مدت زمان ۱۳۹۹-۱۴۰۰ از نظر کیفی از تعداد ۲۵۸ کتاب، ۵ عنوان پنج ستاره، ۲۱۵ عنوان چهار ستاره و ۳۵ عنوان سه ستاره و ۳عنوان خارج از فهرست تشخیص داده شده اند. از این آمار این گونه نتیجه می‌گیریم که تعداد کتاب‌های سه ستاره و خارج از فهرست نسبت به سال گذشته کاهش داشته است.
ویژگی‌ها
رویکرد روانشناسی و ذهن آگاهی و روانشناسی معکوس، کتاب‌های تمثیلی و اسطوره ای، موضوعات به روز و جدید (پادآرمان شهر و دنیا‌های موازی)، سبک‌های جدید داستان نویسی از جمله کتاب‌های فراداستانی – کتاب‌های فانتزی مدرن و رئالیسم جادویی و ... از ویژگی‌های بارز کتاب‌های ترجمه شده ژانر فانتزی کودک و نوجوان در سال گذشته بوده‌اند.
مضمون
معضلات اجتماعی از جمله اشاره به جامعه‌ای دارای افراد فردگرا و اجتماع گریز، مسئله تبعیض طبقاتی، اهمیت رشد شخصیتی بچه‌ها در خانواده و اجتماع و نظارت و مدیریت صحیح درشکل گیری شناخت، زندگی‌های تک والدی در دنیای امروزی، کیفیت روابط انسانی در عصر حاضر (چه در خانواده و چه در محل کار (روزمره‌گی‌ها و چالش‌ها و فرهنگ‌های حاکم بر مردمان شهری، تلاش در جهت هویت‌یابی و استقلال‌طلبی، جامعه دیکتاتوری و معضلات اجتماعی آن، موضوع محیط زیست، نگاه به تمدن و اثرات مخربش روی طبیعت بلوغ، دوستی، همدلی، استرس در کودکان، عزت نفس و شناخت سنت‌ها و فرهنگ‌های متفاوت موجود در دنیا از مضامینی است که در این کتاب‌ها به آن‌ها پرداخته شده است.
ژانر کهن و کلاسیک
گزارش شورای کتاب ایران درباره کتاب‌های ترجمه شده در سال ۱۳۹۹- ۱۴۰۰ می‌گوید از بین ۴۱۶ کتاب بررسی شده ۳۳ عنوان کتاب کهن و کلاسیک داشتیم که معادل ۷.۹ % از کل کتاب‌های گروه هستند.
کیفیت
پنج ستاره نداشتیم؛ ۱۸ اثر معادل ۵۴.۵ %، چهار ستاره، ۱۴ اثر معادل ۴۲.۴ % سه ستاره شده‌اند و یک مورد هم خارج از فهرست شورا شناخته شده است. از ۱۲ عنوان کتاب‌های کلاسیک ۹ عنوان در ژانر واقع گرای کلاسیک و ۳ عنوان در ژانر فانتزی کلاسیک جا داشت. بیشترین فراوانی آثار کهن در گروه سنی ۹ - ۷ سال و آثار کلاسیک در گروه سنی ۱۵ - ۱۳ سال دیده می‌شود.
مضمون
موضوع و دورنمایة در آثار کهن و کلاسیک بیشتر پیرامون نبرد خیر و شر، خوبی و بدی، فقر و ثروت، شجاعت، عشق و تاثیراتش بر زندگی، احقاق حق مظلومان و ... دور می‌زند. از بین ۳۳ عنوان کهن و کلاسیک، ۲۵ عنوان آن‌ها به صورت مجموعه ارایه شده اند و تنها ۸ کتاب تک جلدی داشته ایم؛ مجموعه‌ی ۸ جلدی دنیا خانه‌ی من است، مجموعه‌ی ۱۰ جلدی افسانه‌های مشهور چین، مجموعه‌ی ۷ جلدی شکسپیر خندان و مجموعه‌ی دو جلدی کتابخانه‌ی زیبای من. خوشبختانه در بین ۳۳ عنوان کتاب‌های کهن و کلاسیک ۱۱ عنوان (۳۳ %) حق مؤلف یا کپی رایت را رعایت کرده اند.
آسیب شناسی ترجمه در حوزه نشر کودک و نوجوان
با رویکرد آسیب شناسانه می‌توان موارد زیر را به عنوان آسیب برای حوزه نشر کودک و نوجوان ذکر کرد:
• ساده انگاری در مواجهه با آثار کودک و نوجوان
• ترجمه‌های بی کیفیت به دلیل سود اقتصادی
• کیفیت پایین تصویرسازی در آثار داخلی
• نابسامانی حوزه مدیریت و نظارت محتوایی
• اتلاف منابع در ترجمه‌های چندگانه
• فقدان نظارت رسمی بر محتوا
• نابسامانی در مدیریت انتخاب و ترجمه ژانر
• عدم احساس مسئله در حوزه نشر کودک و نوجوان
• کیفیت پایین ترجمه‌های انجام شده
• کمبود نویسنده در حوزه خردسال
• کیفیت پایین ساختار محتوایی در کتاب‌های داخلی
• دسترسی آسان و گسترده به کتاب‌های خارجی
در ادامه هرکدام از این موارد به تفکیک توضیح داده خواهند شد.
ساده انگاری در مواجهه با آثار کودک و نوجوان
سرآغاز مشکلات ترجمه حوزه کودک از جایی است که دیدگاه‌ها و نظارت‌ها نسبت به این شاخه از ادبیات، تخصصی و حرفه‌ای نبوده، برخی‌ها گمان میکنند به دلیل اینکه واژه‌های ساده‌تری در آثار کودکان به کار رفته، ترجمه آن هم به مراتب ساده‌تر است، اما صرفا دانستن یک زبان در این مسیر کافی نبوده و یک مترجم باید آشنایی کامل با روانشناسی کودک داشته باشد و لایه‌های مختلف فکری و فرهنگی منطقه خود را بشناسد تا ترجمه موفقی حاصل شود.
عدم پیوستن ایران به قانون کپی رایت و استفاده از مترجمان تازه کار و غیر حرفه‌ای، دو عاملی است که هزینه انتشار کتاب ترجمه در حوزه کودک را برای ناشران بسیار پایین می‌آورد. این یکی از مهمترین دلایل افزایش بی‌رویه کتاب‌های ترجمه در این بازار است که باعث انتشار کتاب‌های زرد و سطحی، با ترجمه‌های بی‌کیفیت و در نهایت تقلیل ذائقه و سلیقه هنری و ادبی کودک و نوجوان می‌شود
ترجمه‌های بی کیفیت به دلیل سود اقتصادی
آثار ترجمه حوزه کودک و نوجوان این روز‌ها افزایش بی‌حدوحصری داشته است. افزایشی که البته صرفا کمی بوده. انتشار حجم گسترده‌ای از نسخه‌های ترجمه که عموما به وسیله مترجمان تازه کار و ناآشنا نسبت به معیار‌ها و فاکتور‌های ترجمه نظیر تسلط به زبان مبدا و مقصد، آشنایی با روانشناسی و جهان واژگان کودکان منتشر می‌شود. در این شرایط ناشران حوزه کودک نیز به دلایلی از جمله این که کتاب‌های ترجمه نسبت به کتاب‌های تالیفی کم هزینه بوده و سریع‌تر از کتاب‌های تالیفی به سرانجام می‌رسند، از ترجمه آثار و آن دسته از مترجمان تازه کار که حق الترجمه بسیار اندکی را دریافت میکنند حمایت و استقبال میکنند. در واقع سود ناشر در انتشار آثار ترجمه کودک و نوجوان توسط مترجمان تازه کار است و این موضوع باعث می‌شود که شاهد تعداد بالایی از آثار ترجمه‌ای بی‌کیفیت در این حوزه باشیم. تعداد بالای آثار ترجمه در بازار البته لزوما هم منفی نیست و میتواند جنبه‌های مثبتی هم داشته باشد. نویسندگان انگلیسی زبان نسبت به نویسندگان فارسی زبان از جامعه آماری بیشتری برخوردارند و به دنبال آن تنوع ایده و محتوای بیشتری در این آثار وجود دارد، در نتیجه با آثار ترجمه بیشتری در بازار روبرو هستیم. جنبه مثبت این اتفاق این است که مخاطبان کودک و والدین آن‌ها در موضوعات و ژانر‌های گوناگون به راحتی می‌توانند کتاب‌های ترجمه مفیدی را برای مطالعه انتخاب کنند.
کیفیت پایین تصویرسازی در آثار داخلی
درباره مقایسه کیفیت آثار خوب ترجمه و آثار تالیفی و میزان اقبال به آن‌ها هم می‌توان گفت برخی از کتاب‌های ترجمه در شاخه ادبیات کودک در مقایسه با کتاب‌های تالیفی، تصویرسازی چشمگیرتری دارند و به همین خاطر توجه کودکان را به خوبی جلب میکنند، عموما مترجمان حرفه‌ای در حوزه‌های مختلف، بهترین آثار هر کشور را برای ترجمه گزینش میکنند تا نمونه‌های خوبی به بازار ادبیات و نشر وارد شود، همین مسئله گاهی باعث می‌شود مخاطبان، کتاب‌های خارجی و ترجمه شده را در سطح بالاتری از کیفیت ارزیابی کنند، در حالی که در ادبیات ملت‌های گوناگون نیز کتاب‌های ضعیف و متوسط نیز عرضه می‌شود، اما مترجمان سعی میکنند باکیفیت‌ترین آثار را برای ترجمه انتخاب کنند.
نابسامانی حوزه مدیریت و نظارت محتوایی
مدیریت و نظارت بر آثار ترجمه تنها به معنای اعمال محدودیت‌ها و ممیزی‌ها نیست که البته این مسئله هم تاکنون از کیفیت مطلوبی برخوردار نبوده. ساماندهی به وضعیت کنونی ترجمه کتاب کودک بیش از هر مسئله‌ای نیازمند بررسی محتوایی و مدیریت ترجمه آثار است؛ چالش‌های اساسی که در زمینه ترجمه وجود دارد از عدم مدیریت و کافی نبودن ممیزی‌ها حکایت دارد، یکی از معضلات اساسی، انتشار ترجمه‌های گوناگون از یک اثر خارجی است که شاید اولین نسخه ترجمه آن با رعایت حق تکثیر همراه باشد (که البته همیشه هم اینگونه نیست چرا که ایران معاهده بین اللملی حق تکثیر را نپذیرفته، ولی تعداد اندکی از ناشران این موضوع را رعایت میکنند)، اما پس از موفق واقع شدن آن نمونه ترجمه شده، دیگر ناشر‌ها هم آن اثر را بدون رعایت حق تکثیر ترجمه میکنند و ما با نسخه‌های گوناگون ترجمه یک اثر از سوی نشر‌های گوناگون در بازار مواجه می‌شویم که بسیاری از آن‌ها از نخستین نسخه ترجمه شده، کپی شده است و عملا ناشران هیچ فعالیت و تلاش خاصی در زمینه ترجمه اثر انجام نداده‌اند. متاسفانه در ایران هیچ قانونی برای جلوگیری از چنین تقلب‌ها و رفتار‌های غیرتخصصی تعریف نشده است. فعالیت ارشاد در زمینه نظارت تنها به اعمال ممیزی‌هایی محدود می‌شود که همه جانبه و کیفی نیست؛ در گام اول باید این را بدانیم که یکی از دلایل لزوم ترجمه در این شاخه آشنایی و درک کودکان از تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی است، کودکان از طریق مطالعه آثار ترجمه در معرض تعامل با جهان قرار می‌گیرند، اما برخی از محدودیت‌های وزارت ارشاد از این آشنایی، خواسته یا ناخواسته جلوگیری میکنند.
اتلاف منابع در ترجمه‌های چندگانه
یکی دیگر از معضلات و آسیب‌های ترجمه این است که گاهی اوقات به سبب عدم هماهنگی میان ناشران و از طرفی نبود کنترل، چند نشر گوناگون ترجمه یک اثر را آغاز میکنند بدون این که از این موازی کاری باخبر باشند؛ و مجددا در این شرایط ترجمه‌های گوناگون از یک اثر به بازار تزریق می‌شود که به نحوی اتلاف سرمایه به حساب می‌آید؛ با توجه به موارد ذکر شده راه‌اندازی خانه ترجمه کودک و نوجوان به عنوانی مکانی برای تعامل ناشران و مدیریت آثار ترجمه تا حدودی میتواند از آسیب‌های این حوزه جلوگیری کند.
آثار ترجمه حوزه کودک و نوجوان این روز‌ها افزایش بی‌حدوحصری داشته است. افزایشی که البته صرفا کمی بوده. انتشار حجم گسترده‌ای از نسخه‌های ترجمه که عموما به وسیله مترجمان تازه کار و ناآشنا نسبت به معیار‌ها و فاکتور‌های ترجمه نظیر تسلط به زبان مبدا و مقصد، آشنایی با روانشناسی و جهان واژگان کودکان منتشر می‌شود. در این شرایط ناشران حوزه کودک نیز به دلایلی از جمله این که کتاب‌های ترجمه نسبت به کتاب‌های تالیفی کم هزینه بوده و سریع‌تر از کتاب‌های تالیفی به سرانجام می‌رسند، از ترجمه آثار و آن دسته از مترجمان تازه کار که حق الترجمه بسیار اندکی را دریافت میکنند حمایت و استقبال میکنند. در واقع سود ناشر در انتشار آثار ترجمه کودک و نوجوان توسط مترجمان تازه کار است و این موضوع باعث می‌شود که شاهد تعداد بالایی از آثار ترجمه‌ای بی‌کیفیت در این حوزه باشیم. تعداد بالای آثار ترجمه در بازار البته لزوما هم منفی نیست و میتواند جنبه‌های مثبتی هم داشته باشد. نویسندگان انگلیسی زبان نسبت به نویسندگان فارسی زبان از جامعه آماری بیشتری برخوردارند و به دنبال آن تنوع ایده و محتوای بیشتری در این آثار وجود دارد، در نتیجه با آثار ترجمه بیشتری در بازار روبرو هستیم. جنبه مثبت این اتفاق این است که مخاطبان کودک و والدین آن‌ها در موضوعات و ژانر‌های گوناگون به راحتی می‌توانند کتاب‌های ترجمه مفیدی را برای مطالعه انتخاب کنند.
کیفیت پایین تصویرسازی در آثار داخلی
درباره مقایسه کیفیت آثار خوب ترجمه و آثار تالیفی و میزان اقبال به آن‌ها هم می‌توان گفت برخی از کتاب‌های ترجمه در شاخه ادبیات کودک در مقایسه با کتاب‌های تالیفی، تصویرسازی چشمگیرتری دارند و به همین خاطر توجه کودکان را به خوبی جلب میکنند، عموما مترجمان حرفه‌ای در حوزه‌های مختلف، بهترین آثار هر کشور را برای ترجمه گزینش میکنند تا نمونه‌های خوبی به بازار ادبیات و نشر وارد شود، همین مسئله گاهی باعث می‌شود مخاطبان، کتاب‌های خارجی و ترجمه شده را در سطح بالاتری از کیفیت ارزیابی کنند، در حالی که در ادبیات ملت‌های گوناگون نیز کتاب‌های ضعیف و متوسط نیز عرضه می‌شود، اما مترجمان سعی میکنند باکیفیت‌ترین آثار را برای ترجمه انتخاب کنند.
نابسامانی حوزه مدیریت و نظارت محتوایی
ضعف آثار تالیفی در این حوزه نیز از دلایل افزایش انتشار و اقبال به کتاب‌های ترجمه است. مسئله‌ای که البته دلایل مختلفی دارد اما همین کم رغبتی ناشران به انتشار کتاب‌های تالیفی و برعهده گرفتن زحمات و هزینه‌های آن، عاملی است که بازار تالیف کتاب کودک را بیش از پیش تضعیف می‌کند
مدیریت و نظارت بر آثار ترجمه تنها به معنای اعمال محدودیت‌ها و ممیزی‌ها نیست که البته این مسئله هم تاکنون از کیفیت مطلوبی برخوردار نبوده. ساماندهی به وضعیت کنونی ترجمه کتاب کودک بیش از هر مسئله‌ای نیازمند بررسی محتوایی و مدیریت ترجمه آثار است؛ چالش‌های اساسی که در زمینه ترجمه وجود دارد از عدم مدیریت و کافی نبودن ممیزی‌ها حکایت دارد، یکی از معضلات اساسی، انتشار ترجمه‌های گوناگون از یک اثر خارجی است که شاید اولین نسخه ترجمه آن با رعایت حق تکثیر همراه باشد (که البته همیشه هم اینگونه نیست چرا که ایران معاهده بین اللملی حق تکثیر را نپذیرفته، ولی تعداد اندکی از ناشران این موضوع را رعایت میکنند)، اما پس از موفق واقع شدن آن نمونه ترجمه شده، دیگر ناشر‌ها هم آن اثر را بدون رعایت حق تکثیر ترجمه میکنند و ما با نسخه‌های گوناگون ترجمه یک اثر از سوی نشر‌های گوناگون در بازار مواجه می‌شویم که بسیاری از آن‌ها از نخستین نسخه ترجمه شده، کپی شده است و عملا ناشران هیچ فعالیت و تلاش خاصی در زمینه ترجمه اثر انجام نداده‌اند. متاسفانه در ایران هیچ قانونی برای جلوگیری از چنین تقلب‌ها و رفتار‌های غیرتخصصی تعریف نشده است. فعالیت ارشاد در زمینه نظارت تنها به اعمال ممیزی‌هایی محدود می‌شود که همه جانبه و کیفی نیست؛ در گام اول باید این را بدانیم که یکی از دلایل لزوم ترجمه در این شاخه آشنایی و درک کودکان از تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی است، کودکان از طریق مطالعه آثار ترجمه در معرض تعامل با جهان قرار می‌گیرند، اما برخی از محدودیت‌های وزارت ارشاد از این آشنایی، خواسته یا ناخواسته جلوگیری میکنند.
اتلاف منابع در ترجمه‌های چندگانه
یکی دیگر از معضلات و آسیب‌های ترجمه این است که گاهی اوقات به سبب عدم هماهنگی میان ناشران و از طرفی نبود کنترل، چند نشر گوناگون ترجمه یک اثر را آغاز میکنند بدون این که از این موازی کاری باخبر باشند؛ و مجددا در این شرایط ترجمه‌های گوناگون از یک اثر به بازار تزریق می‌شود که به نحوی اتلاف سرمایه به حساب می‌آید؛ با توجه به موارد ذکر شده راه‌اندازی خانه ترجمه کودک و نوجوان به عنوانی مکانی برای تعامل ناشران و مدیریت آثار ترجمه تا حدودی میتواند از آسیب‌های این حوزه جلوگیری کند.
فقدان نظارت رسمی بر محتوا
فقدان نظارت رسمی بر محتوا و کیفیت کتاب‌های ترجمه کودک و نوجوان موجب انتشار بی‌رویه کتاب‌های زرد شده است، برخی از انتشارات کشور بدون هیچگونه ارزیابی و سنجشی با کسانی که تنها اندکی توانایی نویسندگی داشته باشند همکاری میکنند و ترجمه کتاب را به دست آن‌ها می‌سپارند. در سال‌های اخیر، تنوع قالب‌های ادبی در ادبیات کودک و نوجوان ریزش پیدا کرده است اکثر کتاب‌های ترجمه در گروه سنی ب و ج، در دو ژانر طنز و وحشت در بازار عرضه می‌شوند، برخی از کتاب‌های طنز به سمت شوخی‌های سطحی و تمسخر پیش رفته‌اند که برای کودکان جذاب است و ناشران با سوء‌استفاده از علاقه کودکان، تنها کتاب‌های طنز و مصور را منتشر میکنند، این مسئله موجب می‌شود کودکان در امر کتابخوانی، تک بعدی رشد کرده و تصور آن‌ها از کتاب، تنها مطالب طنز سطحی باشد.
نابسامانی در مدیریت انتخاب و ترجمه ژانر
محتوای غالب آثار ترجمه حوزه کودک و به ویژه نوجوان در ژانر وحشت و هیجان در بازار ادبیات عرضه می‌شود؛ این ژانر از ادبیات هر چند تقویت قوه تخیل این گروه سنی را به دنبال خواهد داشت، اما افراطی گری ناشران در این شاخه با رسالت و هدف اصلی ترجمه آثار دیگر سرزمین‌ها مبتنی بر رشد جهان بینی، آشنایی با فرهنگ‌های جهانی و مهارت‌پروری، کاملا در تعارض است.
عدم احساس مسئله در حوزه نشر کودک و نوجوان
نبود توجه ویژه نهاد‌های مربوطه نسبت به ادبیات کودک و نوجوان و وضعیت بازار و نشر این حوزه باعث می‌شود تا نویسندگان هم رغبت چندانی به تولید اثر نداشته باشند و آمار کتاب‌های تالیفی درشاخه ادبیات کودک و نوجوان، پایین باشد. اگر این نگاه مدیریتی و مسئولانه در نهاد‌های متولی وجود داشته باشد علاوه بر رغبت نویسندگان داخلی به تولید آثار بیشتر و بهتر، شاهد تعادل کمی و کیفی میان آثار ترجمه و تالیفی خواهیم بود.
کیفیت پایین ترجمه‌های انجام شده
بسیاری از کتاب‌های ترجمه‌ای که از معیار‌های ترجمه به دورند و به نحوی ضعیف ارزیابی می‌شوند، موجب تقلیل ذائقه کتابخوانی کودکان ونوجوانان شده و به همین خاطر درک آن‌ها از ادبیات به اندازه سن‌شان نیست. به گفته یکی از مترجمان؛ یکی از کتاب‌های لوئیس ساکر که در سال ۱۳۹۲ ترجمه شده و از لحاظ ساختار و محتوا هم در سطح کیفی مطلوبی ارزیابی شده، در همان چاپ‌های نخستین ۶ میلیون خواننده داشته است؛ این کتاب برای گروه سنی ۷ تا ۹ سال نوشته شده بود. اما در ایران افراد ۱۵ تا ۱۸ سال از آن استقبال کردند. این یک فاجعه را در ادبیات نوجوان ایران روشن می‌کند مبنی بر اینکه در میان انبوهی از آثار ترجمه ضعیف نوجوان، عرضه یک اثر ترجمه موفق و بامحتوا در حوزه کودک برای نوجوانان جذاب ظاهر می‌شود در حالیکه نوجوان باید با نگرشی عمیق‌تر به دنبال آثاری قوی‌تر باشد.
کمبود نویسنده در حوزه خردسال
در بررسی‌های جزئی و تخمینی وضعیت تعدد نویسندگان در سه‌شاخه خردسال، کودک و نوجوان قابل بررسی است. در بخش خردسال با کمبود جدی نویسنده مواجه هستیم، در گروه سنی الف، ب، ج نسبتاً پراکندگی نویسنده وجود دارد، در دوره نوجوانی نیز اوضاع کمی مطلوب‌تر از گذشته به نظر می‌رسد چراکه ناشران برای رمان نوجوان اهتمام ویژه‌ای قائل‌اند و از طرفی جشنواره‌ها به این دست از رمان‌ها اقبال نشان می‌دهند. مسئله چالشی ترجمه آثار کودک و نوجوان همین غلبه کتاب‌های ترجمه بر آثار تألیفی و عدم تناسب برخی از آثار ترجمه با زیست‌فرهنگی جامعه است. نسبت مطلوب میان آثار ترجمه به تألیفی حدود ۳۰ به ۷۰ است آن‌هم با رعایت هنجار‌های ملی و بومی و ترجمه آثار برگزیده. اما اکنون به دلایلی به‌خصوص جنبه‌های مالی و بازرگانی این نسبت کاملاً وارونه است. از طرف دیگر برخی از مراکز کارشناسی و جشنواره‌ها نیز با انتخاب آثار ترجمه به‌عنوان آثار برگزیده به موج سیطره آمیز کتاب‌های ترجمه دامن می‌زنند.
کیفیت پایین ساختار محتوایی در کتاب‌های داخلی
بررسی کتاب‌های ترجمه و تالیفی نشان می‌دهد ضعف‌های ساختاری در کتاب‌های ترجمه کمتر دیده می‌شوند چرا که نویسندگان دیگر کشور‌ها در نوشتن آثار از الگو‌های مشخصی پیروی میکنند و بر اساس قواعد مشخص پیش می‌روند. پیروی از الگو‌های نوشتن موجب می‌شود اثر از نقطه آغاز، میانه و پایان بندی اصولی تری بهره‌مند باشد، شخصیت پردازی و صحنه پردازی‌ها خلاقانه‌تر باشد و در نهایت خوانش آن اثر مخاطب را خسته نکند. همین اثر ممکن است از لحاظ محتوا هیچ مطلب خاصی را به مخاطب عرضه نکند، اما پیروی از الگوی‌های نوشتن این اثر را در پله بالاتری قرار می‌دهد. در ادبیات ترجمه حتی آن کتاب‌هایی که صرفا قصد سرگرمی دارند از ساختار خوب و محکمی برخوردارند.
دسترسی آسان و گسترده به کتاب‌های خارجی
یکی از دلایل رغبت به انتشار آثار ترجمه در ایران، عدم پیوستن ایران به قانون کپی‌رایت است؛ به همین دلیل انتشار این دست از آثار در ایران ارزان‌تر از انتشار کتاب تألیفی برای ناشر تمام می‌شود. ناشر مجبور است برای کتاب تألیفی هزینه کند، اما برای کتاب‌های ترجمه شرایط اینگونه نیست. مبلغی که برای کتاب تألیفی باید بپردازند، بیشتر از حق‌الترجمه مترجمان است. از سوی دیگر، نوشتن یک رمان نوجوان چند ماه زمان می‌خواهد، اما کتاب ترجمه‌ای حاضر و آماده است؛ کتابی است که قبلاً در کشور‌های دیگر منتشر شده و مخاطب خود را پیدا کرده است؛ در نتیجه ریسک انتشار آن نیز کمتر است.
چه باید کرد...
فقدان نظارت رسمی بر محتوا و کیفیت کتاب‌های ترجمه کودک و نوجوان موجب انتشار بی‌رویه کتاب‌های زرد شده است، برخی از انتشارات کشور بدون هیچگونه ارزیابی و سنجشی با کسانی که تنها اندکی توانایی نویسندگی داشته باشند همکاری میکنند و ترجمه کتاب را به دست آن‌ها می‌سپارند. در سال‌های اخیر، تنوع قالب‌های ادبی در ادبیات کودک و نوجوان ریزش پیدا کرده است اکثر کتاب‌های ترجمه در گروه سنی ب و ج، در دو ژانر طنز و وحشت در بازار عرضه می‌شوند، برخی از کتاب‌های طنز به سمت شوخی‌های سطحی و تمسخر پیش رفته‌اند که برای کودکان جذاب است و ناشران با سوء‌استفاده از علاقه کودکان، تنها کتاب‌های طنز و مصور را منتشر میکنند، این مسئله موجب می‌شود کودکان در امر کتابخوانی، تک بعدی رشد کرده و تصور آن‌ها از کتاب، تنها مطالب طنز سطحی باشد.
نابسامانی در مدیریت انتخاب و ترجمه ژانر
محتوای غالب آثار ترجمه حوزه کودک و به ویژه نوجوان در ژانر وحشت و هیجان در بازار ادبیات عرضه می‌شود؛ این ژانر از ادبیات هر چند تقویت قوه تخیل این گروه سنی را به دنبال خواهد داشت، اما افراطی گری ناشران در این شاخه با رسالت و هدف اصلی ترجمه آثار دیگر سرزمین‌ها مبتنی بر رشد جهان بینی، آشنایی با فرهنگ‌های جهانی و مهارت‌پروری، کاملا در تعارض است.
ارشاد به عنوان نهاد متولی نظارت چندانی بر بازار نشر این حوزه ندارد و نظارت را به اعمال ممیزی تقلیل داده است. ساماندهی به وضعیت کنونی ترجمه کتاب کودک بیش از هر مسئله‌ای نیازمند بررسی محتوایی و مدیریت ترجمه آثار است. یکی از دلایل لزوم ترجمه در این شاخه آشنایی و درک کودکان از تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی است، کودکان از طریق مطالعه آثار ترجمه در معرض تعامل با جهان قرار می‌گیرند، اما برخی از محدودیت‌های وزارت ارشاد از این آشنایی، خواسته یا ناخواسته جلوگیری میکنند
عدم احساس مسئله در حوزه نشر کودک و نوجوان
نبود توجه ویژه نهاد‌های مربوطه نسبت به ادبیات کودک و نوجوان و وضعیت بازار و نشر این حوزه باعث می‌شود تا نویسندگان هم رغبت چندانی به تولید اثر نداشته باشند و آمار کتاب‌های تالیفی درشاخه ادبیات کودک و نوجوان، پایین باشد. اگر این نگاه مدیریتی و مسئولانه در نهاد‌های متولی وجود داشته باشد علاوه بر رغبت نویسندگان داخلی به تولید آثار بیشتر و بهتر، شاهد تعادل کمی و کیفی میان آثار ترجمه و تالیفی خواهیم بود.
کیفیت پایین ترجمه‌های انجام شده
بسیاری از کتاب‌های ترجمه‌ای که از معیار‌های ترجمه به دورند و به نحوی ضعیف ارزیابی می‌شوند، موجب تقلیل ذائقه کتابخوانی کودکان ونوجوانان شده و به همین خاطر درک آن‌ها از ادبیات به اندازه سن‌شان نیست. به گفته یکی از مترجمان؛ یکی از کتاب‌های لوئیس ساکر که در سال ۱۳۹۲ ترجمه شده و از لحاظ ساختار و محتوا هم در سطح کیفی مطلوبی ارزیابی شده، در همان چاپ‌های نخستین ۶ میلیون خواننده داشته است؛ این کتاب برای گروه سنی ۷ تا ۹ سال نوشته شده بود. اما در ایران افراد ۱۵ تا ۱۸ سال از آن استقبال کردند. این یک فاجعه را در ادبیات نوجوان ایران روشن می‌کند مبنی بر اینکه در میان انبوهی از آثار ترجمه ضعیف نوجوان، عرضه یک اثر ترجمه موفق و بامحتوا در حوزه کودک برای نوجوانان جذاب ظاهر می‌شود در حالیکه نوجوان باید با نگرشی عمیق‌تر به دنبال آثاری قوی‌تر باشد.
کمبود نویسنده در حوزه خردسال
در بررسی‌های جزئی و تخمینی وضعیت تعدد نویسندگان در سه‌شاخه خردسال، کودک و نوجوان قابل بررسی است. در بخش خردسال با کمبود جدی نویسنده مواجه هستیم، در گروه سنی الف، ب، ج نسبتاً پراکندگی نویسنده وجود دارد، در دوره نوجوانی نیز اوضاع کمی مطلوب‌تر از گذشته به نظر می‌رسد چراکه ناشران برای رمان نوجوان اهتمام ویژه‌ای قائل‌اند و از طرفی جشنواره‌ها به این دست از رمان‌ها اقبال نشان می‌دهند. مسئله چالشی ترجمه آثار کودک و نوجوان همین غلبه کتاب‌های ترجمه بر آثار تألیفی و عدم تناسب برخی از آثار ترجمه با زیست‌فرهنگی جامعه است. نسبت مطلوب میان آثار ترجمه به تألیفی حدود ۳۰ به ۷۰ است آن‌هم با رعایت هنجار‌های ملی و بومی و ترجمه آثار برگزیده. اما اکنون به دلایلی به‌خصوص جنبه‌های مالی و بازرگانی این نسبت کاملاً وارونه است. از طرف دیگر برخی از مراکز کارشناسی و جشنواره‌ها نیز با انتخاب آثار ترجمه به‌عنوان آثار برگزیده به موج سیطره آمیز کتاب‌های ترجمه دامن می‌زنند.
کیفیت پایین ساختار محتوایی در کتاب‌های داخلی
بررسی کتاب‌های ترجمه و تالیفی نشان می‌دهد ضعف‌های ساختاری در کتاب‌های ترجمه کمتر دیده می‌شوند چرا که نویسندگان دیگر کشور‌ها در نوشتن آثار از الگو‌های مشخصی پیروی میکنند و بر اساس قواعد مشخص پیش می‌روند. پیروی از الگو‌های نوشتن موجب می‌شود اثر از نقطه آغاز، میانه و پایان بندی اصولی تری بهره‌مند باشد، شخصیت پردازی و صحنه پردازی‌ها خلاقانه‌تر باشد و در نهایت خوانش آن اثر مخاطب را خسته نکند. همین اثر ممکن است از لحاظ محتوا هیچ مطلب خاصی را به مخاطب عرضه نکند، اما پیروی از الگوی‌های نوشتن این اثر را در پله بالاتری قرار می‌دهد. در ادبیات ترجمه حتی آن کتاب‌هایی که صرفا قصد سرگرمی دارند از ساختار خوب و محکمی برخوردارند.
دسترسی آسان و گسترده به کتاب‌های خارجی
یکی از دلایل رغبت به انتشار آثار ترجمه در ایران، عدم پیوستن ایران به قانون کپی‌رایت است؛ به همین دلیل انتشار این دست از آثار در ایران ارزان‌تر از انتشار کتاب تألیفی برای ناشر تمام می‌شود. ناشر مجبور است برای کتاب تألیفی هزینه کند، اما برای کتاب‌های ترجمه شرایط اینگونه نیست. مبلغی که برای کتاب تألیفی باید بپردازند، بیشتر از حق‌الترجمه مترجمان است. از سوی دیگر، نوشتن یک رمان نوجوان چند ماه زمان می‌خواهد، اما کتاب ترجمه‌ای حاضر و آماده است؛ کتابی است که قبلاً در کشور‌های دیگر منتشر شده و مخاطب خود را پیدا کرده است؛ در نتیجه ریسک انتشار آن نیز کمتر است.
چه باید کرد...
در پایان پیشنهاداتی برای افزایش کیفیت ترجمه آثار داخلی در حوزه کودک و نوجوان آورده شده که در جدول زیر قابل مطالعه هستند.
/انتهای پیام/
در این رابطه بخوانید
اخبار مرتبط
ارسال نظر
پرونده ها
