گروه راهبرد «سدید»؛
موسی نجفی؛ استاد علوم سیاسی در سلسه یادداشتهای خود که در اختیار پایگاه مطالعاتی تحلیلی «
سدید» قرار داده است، نگاهی به میراث سیاست اندیشی ایرانی دارد. بخشهای پیشین به بررسی چگونگی سیاست اندیشی در «
متون شریعت نامهها» و«
متون حکمت عملی» پرداختیم. در بخش سوم این سلسله یادداشتها به «اندیشه سیاسی در اندرزنامهها، خردنامهها، فتوت نامهها و متون ادبی» خواهیم پرداخت.
پیش از پرداختن به این بخش، مناسب است ابتدا به زیر مجموعههای آن از لحاظ دسته بندی کیفی متون، نگاهی بیفکنیم.
منابع اندیشه سیاسی در این قسمت را میتوان به دو بخش اخلاقی و بخش ادبی تقسیم کرد. دلیل ذکر این دو بخش تحت یک عنوان، اشتراک بسیار و گاه غیرقابل تفکیک میان این دو گروه منابع است. اما این دو گروه را به رغم نزدیکی و اشتراک بسیارشان نمیتوان به طور کامل بر هم منطبق دانست. این بدان سبب است که متون اخلاقی، تماما در شیوههای ادبی منحصر نمیگردد و از طرفی، تمام متون ادبی نیز دارای شیوه، گرایش و محتوای اخلاقی صرف نیستند. البته مسلم است که در برخی متون، این دو ویژگی بر هم منطبق میشوند؛ مانند گلستان سعدی که دارای هر دو خصلت اخلاقی و ادبی است و این دو خصلت در این اثر از یکدیگر تفکیک ناپذیرند. در این جا، ذکر یک نکته، ضرور به نظر میرسد؛ همان طور که در بخش اول –
حکمت عملی- دیدیم، بحث اخلاق در کنار تدبیر منزل و سیاست مدن، در شاخهای از حکمت عملی قرار میگرفت، اما در این بخش، باید گفت که به رغم مشابهتهای اهداف اخلاق در دو گروه متون حکمت عملی و متون اخلاقی محض، اختلافهایی نیز، راجع به منزلت اخلاق و روش آن به چشم میخورد. در حکمت عملی، فیلسوف به بحث میپردازد لکن در متون اخلاقی محض، مقوله اخلاق از تقسیم بندی فلسفی بیرون آمده و در کنار ادبیات و نصیحت نامهها قرار میگیرد. همچنین در سطح، زبان گفتار و حوزه خطاب نویسندگان و اندیشه ورزان این دو شاخه تمایزاتی موجود است. البته از ذکر این نکته مهم نباید غفلت کرد که عالم اخلاق نویس، گاهی فیلسوف نیز بوده است.
الف. کتب و رسائل مهم در بخش متون اخلاقی
در آغاز، لازم است به ویژگی برخی از متون اخلاقی که در آنها به گونهای به سیاست و مسائل سیاسی اشاره شده است، توجه کنیم. در این متون، مانند اکثر قریب به اتفاق متون سیاسی در اسلام و ایران، گوهر عدالت مورد اشاره قرار گرفته شده است. هم چنین، این متون به گونهای مسئله سعادت را مطرح کرده و به قدرتمندان، درس مردم داری داده است و یا اخلاق اجتماعی و سلوک سیاسی را برای گروههای مختلف مردم بیان کرده است. البته همهی این رسائل را نمیتوان در یک سطح ارزیابی کرد؛ بلکه این ارزیابی باید با توجه به زوایایی، چون دوران تاریخی نویسنده، میزان معلومات و نفوذ نویسنده در حکومت و هم چنین هدف نویسنده از نگارش باشد. علاوه بر این گونه رسائل، از جمله آثار دیگری که ذیل متون اخلاقی قرار میگیرند و در سدههای گذشته، نکاتی را در زمینههای اجتماعی و سیاسی بیان کرده اند، آثاری است که به گونهای با فتوت نامهها مرتبط است. این متون، به طور خاص دیدگاه ویژهای را از منظر گروهی یا عقیدهای بیان میکند که روزگاری پرفراز و نشیب را گذرانده اند. فتوت نامه، در اصل از لغت «فتی» گرفته شده و در لغت عرب به کسی گویند که پای در دوران جوانی نهاده است. در فرهنگها نیز فتوت را جوانمردی معنا کرده اند. در این تحقیق، اما، نقش اجتماعی این قشر یا رتبهی اجتماعی آنان مد نظر نیست بلکه آن چه مورد اهمیت است، رسالهها و آثاری است که به گونهای با مسئله فتوت مربوط میشود و در نامشان به صورتی، واژه فتوت نامه و مشتقات آن آمده است.
الف-۱. قابوس نامه
از متون اندرزنامه نویسی مشهور در زبان فارسی که به مسائل سیاسی و اجتماعی توجه خاصی داشته، کتاب قابوس نامه نوشته عنصر المعالی کیکاوس از آل زیار است. عنصر المعالی به رسم امیران و امیرزادگان تربیت یافته و آداب ملک داری را فرا گرفته است. مردم داری و نگاه داشت مردم از نکات قابل توجه کتاب است:
- در هر حال، سیاست مطلوب عنصر المعالی، در کتاب او جلوه گر است که وزیر را به دادگری و آبادانی و پادشاه را به مشورت با خردمندان و رعیت پروری و داد و دهش و باخبری از حال ملک و کار به کاردانان سپردن و فرمان خود را خوار نداشتن سفارش کرده است. تاکید به این که «پند حکما و ملوک شنیدن دیدهی خرد را روشن کند» و اهتمام نویسنده در گردآوردن پندهای انوشیروان در باب هشتم کتاب و برخی داستانها و وقایع با عبرت از پادشاهان و بزرگان، همه درسها و نکته آموزیهایی است که مردی پخته و خوش فکر در آیین ملک داری و نگاه داشت مردم بیان میکند. (یوسفی: ۱۰۰ و ۱۰۱)
نویسنده، گوهر عدالت را چشم و چراغ حکومت معرفی میکند. از بیداد و ظلم بیزاری جسته و بر این مهم چنان تاکید میورزد که عزت، ذلت، دوام و بقایای حکومتها را در سایه آن میداند. بدین سبب، فرزند خود گیلانشاه را در مقام فرمانروایی پدرانه راهنمایی میکند:
- بر خلقان خدای تعالی رحیم باش... بیداد را در دل خویش راه مده که خانه ملکان دادگر دیر بماند و قدیمی گردد و خانه بیدادگران زود پست شود؛ زیرا که داد، آبادانی بود و بیداد، ویرانی. (عنصرالمعالی: ۲۲۸-۲۳۳)
الف–۲. خردنامه
نام نویسنده این رساله به درستی روشن نیست و فقط میتوان حدس زد که مربوط به قرن چهارم تا ششم هجری باشد. خرد نامه، از آثار اخلاقی بسیاری استفاده کرده و نکتههای اخلاقی فراوانی را از آثار مزبور دربردارد. در این رساله، توجه و عنایت به منابع مهم اندرزنامه نویسی و اخلاق دوران اسلامی مانند کلیله و دمنه، الادب الکبیر ابن مقفع، قابوس نامه، جاویدان خرد ابن مسکویه، وصیت نامه خواجه نظام الملک طوسی و چند اثر دیگر به روشنی قابل تحقیق است. در باب نگرش و ورود اخلاق در سیاست و حکومت، آن چه مورد توجه و تمرکز نویسنده ناشناس بوده است، گسترش عدالت و رفع ستم و سفارش به دادگری است. نویسنده پس از بیان صفات و خصلتهای ملوک، دربارهی نفی ستم از حکومت و آثار آن در انحطاط نظام سیاسی و اجتماعی مسلمانان مینویسد:
- چون جور پادشاه بسیار گردد، پادشاهی بشورد و، چون دروغ گسترده شود، کینه خیزد و از کینه، جنگ و عداوت و تباهی دین بود و از تباهی دین، ویرانی جهان بود. (خرد نامه: ۹۳)
در قسمت آخر رساله، وصیت نامه خواجه نظام الملک طوسی آورده شده است. این وصیتنامه، از ماهیت حکومت و دگرگونیهای سیاسی که در اثر مرگ وزیری مقتدر، حادث میشده، برای ما سخن میگوید. تلفیق اخلاق با سیاست و سبک و سیاق اخلاقی در این بخش، در قالب نصیحت و بیان اندرز، نکات اجتماعی و سیاسی مهمی را دربردارد.
الف–۳. شیم علیه
رساله شیم علیه در دوران قاجاریه نگارش یافته و همانند بسیاری از رسالههای اندرزنامه اخلاقی برای حکومتگران که در آن عصر تقریر شده اند، دارای ویژگیهایی به شرح ذیل است:
اول. آغاز آن با خطبهای بلیغ و به نسبت گسترده است. نثر مغلق و سنگینی دارد و گاهی نویسنده بیشتر در لفظ مانده تا معنا.
دوم. تمجید اغراق گونه از سلطان وقت در آغاز رساله و سلب هرگونه نظر انتقادی و تحلیل از سلطنت.
سوم. محتوای رساله و سبک نگارش، به شیوه رسالههای نصیحت الملوک تنظیم شده است. در برخی از سطرهای رساله به خوبی میتوان دریافت که نویسنده در پس پردهی کلی گویی و نصایح، از اوضاع آشفته دربار ناراضی است و بدین وسیله میخواهد تا شاه و شاهزاده را متوجه این نکات کند، بدون این که گزندی به او برسد.
چهارم. گوهر عدالت در این رساله نیز، منزلت خود را به صورت محور و جوهره جهت دار سیاست و حکومت
حفظ کرده است. رعایت حقوق عامه و عموم خلق و رفاه عباد، از جمله الفاظی است که در کنار مفهوم عدالت در این رساله قابل دقت است.
پنجم. بحث دین و احترام به قوانین اسلام و پاس حرمت عالمان دین، از جمله مباحث است که نویسنده از آن غفلت نداشته است. همچنین نادیده گرفتن این مباحث را ضربهای مهلک به اساس نظام اجتماعی و جامعه معرفی میکند.
ششم. توجه به وضعیت لشکر و سران سپاه برای حکومت، امری ضرور و واجب است. این مهم نه فقط برای ایجاد امنیت داخلی و استقلال کشور بوده، بلکه برای حکومتی که بر پایه زور و غلبه بر رقبای داخلی به حیات خود ادامه میداده نیز امری حیاتی تلقی شده است. بحث طمع قدرتهای خارجی به ایران نیز از چشمان تیزبین نویسنده پنهان نمانده است. از دیدگاه نویسنده، سیاست خارجی، امنیت داخلی، آبادی کشور و وضعیت قضایی به طور کامل به وسیله اشخاص صورت اصلاح میپذیرد و نویسنده اشکال را به طور طبیعی نه در کل نظام که در تغییر اشخاص میبیند.
به هر روی، رساله شیم علیه برای شناخت عصری که ابهامات بسیاری را در تاریخ برانگیخته، رسالهای درخور توجه است.
الف-۴. فتوت نامه سلطانی
رساله فتوت نامه سلطانی توسط حسین واعظ کاشفی سبزواری در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری نوشته شده است. واعظ کاشفی، در این رساله از دلیری و جنگاوری و مبارزه طلبی جوانمردان سخن میگوید. با دقت در فحوای مطالب و فصول فتوت نامه سلطانی، بازگویی نوعی اخلاق عالی در امور اجتماعی و سیاسی با زبانی که از نگرش سیاسی مستتر است را میبینیم. کتاب عناوینی، چون «تیغ» و «گرز» و ... را توصیف میکند. در فصل دوم ذیل عنوان «در قبضه تیغ» آمده است:
- اگر پرسند که پشت تیغ کدام است، بگوی بازوی مردی که به مدد آن تیغ توان زد. اگر پرسند که روی تیغ کدام است، بگوی توجه نمودن به دفع دشمن خواهی. اگر پرسند زبان تیغ چه میگوید، بگوی از روی حال که ولاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیا عند ربهم.... اگر پرسند که تیغ چند نوع است، بگوی هفت نوع:
اول. تیغ جفا و آن تیغی باشد که بر روی مومنان و مسلمانان کشند. دوم. تیغ صفا و آن تیغی باشد که بدان کسی را مستحق کشتن شد، بکشند. سیم. تیغ وفا و آن تیغی باشد که به مدد آن برادر مومن برکشند و شر ظالمی از سر وی دفع کنند. چهارم. تیغ غزا و آن اصل تیغ همه ما است که بدان کافران بی دین را نیست و نابود گردانند. پنجم. تیغ جزا و آن تیغی باشد که همیشه با خود دارد و اگر دشمنی قصد آن کند، جزای آن به وی رساند. ششم. تیغ بها و آن تیغی باشد که برای زینت با خود دارد و هرگز کار نفرماید؛ اما، چون بر طریقه سنت باشد، باک نبود. هفتم. تیغ هوا و آن چنان باشد که کسی تیغی میبندد و به هوای دل و آرزوی نفس خود نه به طریق سنت و نه به اجازت مردان و پیران، و این چنین کس را نرسد تیغ بستن و اگر بندد، همان قبضه مکافات بدو رساند. (کاشفی: ۳۵۲)
و در جای دیگری وقتی به معنای گرز میرسد، مینویسد:
- اگر پرسند که روی گرز کدام است، بگوی دفع ظلم و ستم. اگر پرسند که سر گرز کدام است، بگوی دشمنان دین را سرکوفته داشتن. اگر پرسند که دسته گرز اشارت به چیست، بگوی دست در راستی زدن و به درستی کار کردن. (کاشفی: ۳۵۸)
در نظر داشته باشیم این گونه رسالهها زمانی نگارش یافته اند که قدرت حاکمه و دستگاههای حکومتی سرزمینهای اسلام و ایران توسط ستمگرانی غصب شده بود که بویی از عدالت و جوانمردی به مشامشان نرسیده بود. از این رو، فتوت نامه سلطانی، به مقتضای زمانه، روحیهی حق خواهی را در لابه لای اصول و تعاریف خود ذکر میکند و دربارهی سراپرده زدن و خیمه برافراشتن سلاطین و امیران، استادانه به بیان عدل و حقیقت حکومت میپردازد.
سخن گفتن در باب رسائل فتوت نامهها و تاثیر عمیق آنها در اصلاح اجتماعی بسیار است و این مختصر، بهانهای بود تا نشان داده شود در بیان تاثیر کتابهای اخلاقی در سیاست و فکر سیاسی، رسائل جوانمردان نقشی مهم و خاص را دارد.
ب. کتب و رسائل مهم در بخش متون ادبی
اندیشه سیاسی در متون ادبی، نثر و شعر سیاسی و حتی غیر سیاسی را دربرمی گیرد. نویسندگان این متون، با توجه به شیوه و روش ادبی در قالبهای نثر و شعر، آرای خود را در مسائل فکر سیاسی مطرح میکرده اند. در بیان عقاید اجتماعی و گرایشات سیاسی از زبان شعر و وصف جامعه از این طریق، دیوانها و متون شعری تاریخ اسلام و ایران از غنای بالایی برخوردار هستند. در این زمینه میتوان به فیلسوف معروف، ابوالعلاء معری اشاره کرد. همچنین ناصرخسرو از جمله شاعرانی است که با انتقاد از سیاست زمانه، اندیشه سیاسی خود را در قالب اشعار فارسی بیان کرده است. سنایی، شاعر و حکیم دوره اسلامی ایران نیز، به عدالت توجه جدی داشته و شاه را در برابر کمترین ظلم مسئول میداند.
از نگاه و زاویه دیگر، گاه داستان و مطلبی را طرح شده که نوعی نظریه یا جهت گیری سیاسی را نشان میدهد؛ برای مثال سفرنامه ناصرخسرو، اشعار مسعود سعد سلمان و شاهنامه فردوسی یا برخی حکایتهای سعدی را میتوان نام برد. در دوران حساس و دگرگونیهای مهم تاریخی، استفاده از این گونه متون و روشهای ادبی که جنبه تهییج داشته اند، بسیار متداول بوده است. از جمله دیگر متون ادبی قابل بررسی و دقت در زمینه فکر سیاسی نیز، طنز ادبی و فکاهیات سیاسی و اجتماعی است.
در این جا، به معرفی برخی از آثار مشهور این بخش میپردازیم:
ب-۱. ترجمه کلیله و دمنه
این ترجمه، یکی از آثار و متون ادبی تاریخ تفکر اسلام و ایران است که با زبان قصه و تمثیل به بیان اندیشه سیاسی و نقد سیاست زمانه میپردازد. اصل کتاب، به داستانهای قدیم هند مربوط میشود، ولی چند نکته، آن را به متون اسلامی و فارسی، پیوند میدهد. مقدمه ابن مقفع، تمهید بزرگمهر و باب برزویه طبیب و از همه مهمتر، ترجمه ابوالمعالی نصرالله منشی. اساس این ترجمه، ابن مقفع بوده و این کار را در حدود سالهای ۵۳۸ تا ۵۴۰ قمری انجام داده است. نصرالله منشی در تفهیم حکومت و بسط سخن و کشف اشارات کتاب، بسیار کوشیده و آن را به آیات و اخبار و ابیات و امثال موکد ساخته، همچنین به تعبیر خودش، از این زبده چند هزار ساله، احیایی کرده است.
ب-۲. محبوب القلوب
کتاب محبوب القلوب یا شمسه و قهقهه توسط میرزا برخوردار بن محمود ترکمان فراهی، متخلص به «ممتاز» در زمان پایه گذاری دولت صفوی نوشته شده است. محبوب القلوب، از جمله کتابهایی است که در آن به شیوه قصه نویسی و داستان پردازی میتوان اندیشه سیاسی نویسنده و وقایع و دگرگونیهای اجتماعی زمانه را دید. در این کتاب، میتوان تصاویری از زندگی مردم و اوضاع سیاسی و گروههای اجتماعی قرن دهم را به خوبی مشاهده کرد.
ب. - ۳. اخلاق الاشراف
رساله اخلاق الاشراف نوشته عبید زاکانی، از جمله متون ادبی است که با شیوه طنز نگارش یافته. این رساله یکی از منابع غنی در زمینه تفکر سیاسی و نقد اجتماعی به شمار میرود. یکی از پژوهشگران در این زمینه مینویسد:
- در طنز عبید، هر کلمه و عبارتی نیشی و کنایهای است بر جامعهای که در آن مردانگی مرده و مسخرگی و دلقکی و بی آبرویی رایج بود و شیوهای عمومی... (یوسفی: ۲۹۳)
ب-۴. دلگشا
رساله دیگری که عبید زاکانی به زبان طنز در شناخت وضعیت اجتماعی و سیاسی زمانش نگاشته، رساله دلگشا است. نویسنده کتاب دیداری با اهل قلم درباره این رساله مینویسد:
- در این جا، نقایص و عیوب و عادات ناپسند مردم آن عهد مطرح است. از طبقات گوناگون، در زمینههای مختلف به علاوه، آن شامل حکایات فارسی است. این حکایتها شیرین و لطیف است و نکته آموز و با ایجازی تمام؛ اما در اکثر آنها، انتقاد و مطلبی ظریف میتوان یافت که حاکی از طبع شوخ نویسنده نیز هست. بعضی از این حکایات، ظلم حکمرانان زمان را نشان میدهد و مشقاتی که مردم تحمل میکرده اند؛ یعنی یکی از مهمترین مسائل آن عصر را. (یوسفی: ۳۰۴)
ج. جمع بندی
در متون اشاره شده، اخلاق سیاسی نه مانند اخلاق در متون شریعت نامه نویسی دارای مشروعیت و قداست دینی بالایی است و نه مانند متون سیاست نامه نویسی به طور مستقیم خود را موظف به راهبری و صدور دستورالعمل سیاسی و فرامین حکومتی در تمام شئون میبیند؛ بلکه در بیشتر این منابع، ظهور سیاست به گونهی دیگری بروز میکند. زبان و فرهنگ عامه مردم در این قسمت به طور خاص مد نظر است. این کتابها با روحیه سنجی و ظرافت توانسته اند به مرور زمان اندیشههای خود را در زمینه اصول سیاسی در جامعه نشر و گسترش دهند. این منابع، یک نکته و نقطه ثقل مشترک دارند و آن هم بحث «عدالت» است. ویژگی دیگر این متون، مشاهدهی بیان احساسات در کنار عقلانیت است. فرهنگ اسلام، ایران اسلامی و متون فارسی در این زمینه از تنوع و غنای بالایی برخوردار است و نه تنها برای فرهنگ سیاسی ایران سخنهایی به ارمغان میآورد بلکه به سبب استفاده از ویژگیهای فطری و روحی انسان و ابزار نثر و تمثیل و شعر میتواند برای تمام فرهنگها به طور گسترده تعالی داشته باشد.
/انتهای پیام/