پایگاه تحلیلی سدید

مدعای من این است که سنت ایرانی بر خلاف سنت اروپایی، فلسفه - کلام محور نیست. سنت ایرانی فقه کانون و فقه محور است. این سخن بدین معنا نیست که در سنت ایرانی فلسفه و کلام حضور ندارد. ما در این سنت، ابوعلی سینا و شیخ محمود شبستری و... را نیز داریم. اما وجه زاینده و پردازنده، توش‌وتوان هویتی و تاریخی آن، قلب تپنده و توان‌بخش آن از جنس فقه است.

اگر مراد از دین، فرهنگ دینی انعکاس یافته در زندگی روزمره، سبک‌های زندگی، فرایندهای جاری حیات اجتماعی، خلق‌وخوها، عادت‌واره‌ها، روابط و مناسبات جاری و تعاملات میان مؤمنان باشد، قطعاً به اقتضای تغییرات زمانه، ظهور نیازها و انتظارات جدید، طرح ضرورت‌های ساختی - کارکردی جدید، ورود موج‌های فرهنگی از جهان بیرون، بروز تغییر در وضعیت‌ها و موقعیت‌های موجود، دستیابی جامعه به امکانات و فرصت‌های جدید و... تغییراتی را تجربه خواهد کرد.

گاهی تضاد میان دو جامعه با ادبیات امت یا ملت توضیح داده می‌شود. تقابل میان ایده امامت - امت با ایده دولت - ملت در دوره‌ای مطرح شد که ملیت و ناسیونالیسم یعنی پیوند مبتنی بر خاک و خون، محور و کانون وحدت جامعه در فراسوی تمایزات قرار گرفت. اما وجود اشتراکات اعتقادی میان جوامع اسلامی با محوریت و مرجعیت اسلام، منافاتی با اختصاصات ملی و سرزمینی و تمایزات قومی، زبانی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، تاریخی و جغرافیایی آنها ندارد.

موضوع موردبحث در این نشست، بررسی جایگاه نظر مردم در کیفیت اداره جامعه، تصمیم‌گیری‌های حکومت، انتخاب و نصب والی از دیدگاه امیرالمؤمنین آن هم مبتنی بر کتاب شریف نهج‌البلاغه است. مردم در هر حکومتی قدرت و اختیارات مشخصی دارند که در چارچوب‌هایی تعریف می‌شود و در مقابل، حکومت نیز قدرت و اختیاراتی دارد که باید در برابر مردم به آن‌ها پایبند باشد. در این گفتار، حجت‌الاسلام سروش محلاتی از جایگاه مفهوم قدرت در نهج‌البلاغه و حکمرانی امیرالمؤمنین (ع) می‌گوید.

عهدنامه مالک قانون اساسی و منشور حکمرانی اسلامی است. چنان که پیامبر بزرگوار اسلام فرمودند: «اَنا مَدینةُ العِلم و عَلیُّ بابُها» راه‏یابی به شهر علم و ایمان نبوی، جز از طریق هدایت و راهبری مولی علی (ع) ممکن نیست؛ بنابراین هر تلاشی برای برپایی مدینه فاضله‏‌ای که صبغه و رنگ و بوی نبوی داشته باشد، تنها از رهگذر آموزه‌‏های علوی به ثمر خواهد نشست؛ و هر تلاشی جز از این راه، سر از ناکجاآباد‌ها و مدینه‌‏های ضالّه و جاهلیه بر خواهد آورد؛ بنابراین شایسته است واژه واژه این عهدنامه سیاسی الهی را با گوش جان بشنویم.

نکته مهمی که در اینجا مایلم به آن اشاره کنم، موضوع حق در نهج البلاغه است. غربی ها براین باور بودند که منافع و امکانات در جوامع پراکنده هستند و هر فردی می توان به اختیار خود از این مواهب برخوردار شود. در اینجا دخالتی از سوی دولت الزامی شناخته نمی شود، اما در سالیان اخیر و پس از ظهور جان رالز این نظریات دگرگون شد. رالز معتقد بود که نمی توان کیک نفع شخصی را رها کرد و اینطور گفت که هرکس به میزان نیازش از آن بهره برداری کند! چون افرادی در جامعه وجود دارند که نمی توانند سهم خود را از این کیک بردارند. افرادی مثل بیماران، افراد آموزش ندیده، افراد ناتوان، افراد بیسواد و بیکار و...

مسئولیت سیاسی و اجتماعی زمانی منجر به موفقیت‌های اجتماعی خواهد شد که زمینه تعامل در میان مردم و دولت فراهم باشد. دولت زمینه‌های نقش‌آفرینی برای مردم را فراهم کند، مردم نیز نقش حمایت و نظارتشان در برابر دولت را به‌درستی انجام دهند تا رابطه تعامل به درستی در این جامعه برقرار شود. نکته مهم آنکه؛ ما نمی‌توانیم از جایگاه مسئولیت اجتماعی مردم سخن بگوییم، مگر اینکه توجه ویژه‌ای به مسئولیت سیاسی دولت نیز مبذول بداریم.

امام علی (ع) در خطبه خود بعد از ستایش پروردگار متعال به صفاتی که تنها می‌توانسته از گنجینه علمی و معرفتی حضرتش سرچشمه گرفته و بر زبان مبارک ایشان جاری شود، به چندین صفت برجسته برای پیامبر اشاره می‌فرماید که به بحث سیاست هم مربوط می‌شود. از جمله عبودیت به درگاه باری‌تعالی، به این معنی که قبول بندگی درگاه حق‌تعالی، به‌منزله مسئولیت‌پذیری و قانون‌مندی در عرصه حیات سیاسی اجتماعی است؛ که این خصیصه به تمامی در حرکات و رفتار و گفتار پیامبر والامقام اسلام (ص) نمود و عینیت داشته است.

سوال اینجاست که به چه دلیل امروز مردم در هر امری توقع عدالت ورزی دارند؟! سطح عدالت خواهی نهادینه، عمیق و گسترده شده است. به این دلیل که ذهن عدالت خواه در جامعه نهادینه شده و همین کار را برای حکام سخت کرده است. در جامعه فاسد، ذهنیتی درباره عدالت وجود ندارد و از حکام انتظاری در این باره وجود ندارد. مگر اینکه فرد انقلابی و انذار دهنده‌ای شروع به مطالبه گری در این باره کند.

حل امور عمومی به عهده مردم گذاشته‌شده، تا جایی که محوریت دین و اسلام را با مخاطره مواجه نسازد. در چنین مواقعی، اما رهبر به‌صورت مستقیم وارد عمل می‌شود و خطر را از دین برمی‌گیرد. در جریان حمله ناو امریکایی به ایران، امام به روسای امر این‌طور می‌گویند که من اگر جای شما بودم، این ناو را می‌زدم! به ایشان گفته می‌شود که شما می‌توانید دراین‌باره تصمیم بگیرید، اما ایشان تصمیم دراین‌باره را به شورای مربوط واگذار می‌کنند و می‌گویند که منتخبان مردم باید دراین‌باره تصمیم بگیرند.