مفاتیح الجنان چه نقشی در حرکت‌های مردمی معاصر داشت؟
مفاتیح الجنان یک نوع خودآگاهی به مردم داده و ارتباط بین شیعیان و تقویم مذهبی‌شان را برقرار کرده است؛ لذا در زمینۀ هویت شیعی و از سوی دیگر تأثیر مناسبت‌های مذهبی در نهضت‌های سیاسی و اجتماعی قطعاً می‌توان به نقش این اثر با برکت توجه کرد.
گروه آیین و اندیشه «سدید»؛ مفاتیح الجنان در سال ۱۳۴۴ ق (۵-۱۳۰۴ ش) در مشهد منتشر و در مدت کوتاهی همه‌گیر شد. این کتاب غالباً تنها منبع مورد مراجعۀ بسیاری از شیعیان جهان برای اعمال مستحبی و در مناسبت‌های مذهبی است. مفاتیح مجموعه‌ای از دعاها، مناجات‌ها، زیارات، اعمال مخصوص ایام سال و ماه و آداب و رسوم دینی است که از پیامبر اسلام و ائمۀ شیعیان و علما نقل شده است. مؤلف مفاتیح بخش زیادی از این کتاب را از کتاب‌های پیشین، مانند «اقبال» سید بن طاووس و «مصباح» کفعمی و «زاد المعاد» علامه مجلسی گرفته است.
بر همین اساس «مهدی ابوطالبی» عضو هیئت‌علمی مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در گفتاری که در اختیار پایگاه مطالعاتی «سدید» قرار گرفته است به تبیین نقش مفاتیح الجنان در حرکت‌های مردمی معاصر پرداخته است که در ادامه از منظر شما ی گذرد:
ازآن‌رو که در ادعیه و زیارات بحث از ولایت اهل‌بیت و دشمنی با دشمنان اهل‌بیت و همچنین بحث از دولت حق یا غاصبین دولت حق یا حکومت‌های جابر و ... به میان آمده، طبعاً منبع قابل‌توجهی برای استخراج مؤلفه‌های اندیشه سیاسی هستند. اما اگر بخواهیم از مباحث موجود در ادعیه برای شرایط سیاسی-اجتماعی امروز استفاده کنیم، به یک مقدمه نیاز دارد. به‌عنوان مثال وقتی بحث حاکمیت فقها یا حاکمیت در عصر غیبت را از طریق روایات اثبات کردیم و توانستیم ثابت کنیم که ولایت‌فقیه یا حاکمیت در عصر غیبت یا ولایت فقها، همان ولایت ائمه است؛ در آن صورت، محتوایی که در ادعیه وجود دارد می‌تواند در فضای سیاسی-اجتماعی به‌عنوان ابزار مؤثری مثمر ثمر باشد. کما این‌که در تاریخ بار‌ها مورد استفاده قرار گرفته است، مثلاً در زمان جنگ‌های ایران و روس، علما این تعبیر را به‌کار بردند که: «در حال حاضر که کفار به جامعۀ اسلامی حمله کردند، جهاد با کفار به‌عنوان جهاد فی‌سبیل‌الله است، پس همان ثواب جهاد در رکاب پیامبر را دارد و در ادامه از تعابیری همانند این تعبیر که در ادعیه داریم استفاده کردند که «یا لیتنا کنا معکم فنفوز فوزا عظیما» و گفتند آن‌هایی که آرزو می‌کردید فیض شهادت در رکاب ائمه نصیبشان شود، در اینجا هم مقاتله فی‌سبیل‌الله است و اگر کشته شوید، شهید هستید و این فیض نصیب شما می‌شود.»
پس مفاهیم سیاسی اجتماعی موجود در ادعیه اگر بخواهد در عصر غیبت استفاده شود با این ضمیمه، می‌تواند تأثیرگذار باشد و کنش اجتماعی هم ایجاد کند. البته باید توجه داشت که، چون بحث‌های ولایت اهل‌بیت، خصوصاً ولایت تکوینی و یا بحث توسل در محتوای برخی ادعیه وجود دارد، این رویکرد‌ها از نظر حکومت‌هایی همچون سعودی یا پیش از این در دورۀ صدام با مخالفت‌هایی روبرو بوده و هست.
این یک واقعیت است که این فضا‌های زیارتی و تقویت ارتباط عاطفی با اهل‌بیت، می‌تواند منشأ تحرکات مهمی باشد. چنانکه سابقۀ تاریخی هم نشان داده و در نهضت مشروطه، نهضت نفت، نهضت تحریم تنباکو و ... فضای ارتباط با ولایت و حب اهل‌بیت و برائت از دشمنان اهل‌بیت بار‌ها در مسیر این نهضت‌های سیاسی-اجتماعی استفاده شده است. به‌عنوان نمونه در دورۀ مشروطه، آن‌هایی که تبریز را محاصره کردند و اجازه ندادند آب و غذا به مردم تبریز برسد، به کسانی تشبیه شدند که آب را بر خانواده امام حسین (ع) یا بر لشگر امیرالمؤمنین (ع) در صفین بستند؛ لذا در عراق در دورۀ صدام، فضای سیاسی-اجتماعی منبعث از ارتباط با اهل‌بیت می‌توانست خطرناک باشد و از همین رو با دعا و زیارت خواندن و استفاده از کتاب‌هایی همچون مفاتیح مخالفت می‌شد.
تقریباً در ۲۰۰ سال اخیر، هر نهضت سیاسی و هر جنبش سیاسی-اجتماعی که در کشور رخ داده، آموزه‌های شیعی منبعث از زیارات و ادعیه و مناسک دینی به‌عنوان عامل محرک در آن مقطع مؤثر بوده است. از جنگ‌های ایران و روس گرفته که به‌عنوان جنگ با کفار بود تا نهضت تحریم تنباکو و نهضت مشروطیت و یا نهضت امام (ره) و انقلاب اسلامی، در همۀ این نهضت‌ها، مناسبت‌ها و وقایع مذهبی بسیار مهم بوده است. مثلاً ماه رمضان و اعمال این ماه در نهضت تحریم تنباکو خیلی مؤثر بود. همچنین ایام فاطمیه و زیارات این ماه در نهضت مشروطیت بسیار مهم بود. به مناسبت ایام فاطمیه مراسم روضه می‌گرفتند و در روضه‌ها، منبر‌های سیاسی برپا کردند، حتی مقایسه‌های خاصی بین استبداد خلفا و نتایج آن شهادت حضرت زهرا (س) و استبداد دورۀ مشروطه مطرح می‌شد.
در این میان کتاب مفاتیح الجنان هم در اوایل دورۀ رضاخان منتشر شد و طبیعتاً در همین فضا نقش قابل‌توجهی داشت. مشخصاً بعد از آمدن مفاتیح، نهضت نفت و امام و انقلاب را در پیش داریم. در نهضت نفت نقل شده مردم که به مناسبت‌های مذهبی در منزل آیت‌الله کاشانی جمع می‌شدند و بحث‌های سیاسی طرح می‌شد و دسته راه می‌انداختند. بنابراین، چون این مناسبت‌ها و مراسم‌ها در روند تاریخ سیاسی کشور نقش بسزایی داشتند، طبیعتاً با انتشار کتاب مفاتیح، انس و ارتباط مردم با مناسک دینی به‌طور جدی تقویت شد و توانست بر همین بستر، نقش فزاینده‌ای ایفا کند.
این کتاب اعمال و ادعیۀ هر مناسبت را براساس تقویم قمری ذکر کرده و از همین رهگذر در تنظیم زندگی مردم با تقویم مذهبی نقش مهمی داشته است. این‌که مردم بدانند ایام فاطمیه یا ایام محرم را در پیش دارند و برای آن ایام، براساس برنامه‌ریزی این کتاب اعمال و مناسک مرتبط را تدارک می‌بینند و در اثناء آن برای حرکت‌های سیاسی هر مقطع زمینه‌سازی صورت می‌دهند، همگی از برکات این کتاب شریف است.
مفاتیح مردم را با مناسک دینی همراه‌تر کرده و یک نوع خودآگاهی به آن‌ها داده و ارتباط بین مردم و تقویم مذهبی‌شان را برقرار کرده؛ لذا در عرصه‌های هویت شیعی و از سوی دیگر تأثیر مناسبت‌های مذهبی در نهضت‌های سیاسی و اجتماعی قطعاً می‌توان به نقش مفاتیح توجه کرد. نمی‌توان نادیده انگاشت که مناسبت‌های مذهبی در هویت شیعه بسیار مؤثر بوده و هستند، از همین رو مفاتیح الجنان با پررنگ ساختن سهم این مناسبت‌ها در برنامۀ زندگی مردم، در این هویت‌سازی تأثیرگذار بوده است؛ به بیان دیگر می‌توان گفت با یک واسطه، مفاتیح الجنان محرک بسیاری از حرکت‌های سیاسی-اجتماعی معاصر بوده است.
در عین حال در طول تاریخ، شیعیان کشور‌هایی که دسترسی به این ادعیه و چنین کتاب‌هایی به‌راحتی برای آن‌ها میسر نبوده، به‌لحاظ هویتی می‌توان کاستی‌هایی را در لایه‌های هویتی آن‌ها قائل شد. اساساً خود دعاها، فی‌نفسه هویت‌بخش بوده و در عین حال عامل ارتباط عمیق با اهل‌بیت و تقویت باور به تبری و تولی و ظلم‌ستیزی و عدالت‌طلبی در میان مردم است. از سوی دیگر، ساختار تقویمیِ مفاتیح هم آن‌گونه که عنوان شد، آثار اجتماعی قابل‌توجهی دارد. تشکیل مجالس مختلف مناسبتی اعم از جلسات هفتگی دعای کمیل، دعای ندبه، زیارت عاشورا و سایر مناسبت‌ها اعم از محرم، عاشورا، ماه رمضان، عزاداری و ... و بهره‌مندی از محتوای ادعیه، بر گسترش و تعمیق هویت شیعی بسیار مؤثر است و به‌تبع نبود مفاتیح می‌تواند کاستی‌هایی را در بحث‌های هویتی در میان شیعیان برخی جوامع ایجاد کند.
ازآن‌رو که در ادعیه و زیارات بحث از ولایت اهل‌بیت و دشمنی با دشمنان اهل‌بیت و همچنین بحث از دولت حق یا غاصبین دولت حق یا حکومت‌های جابر و ... به میان آمده، طبعاً منبع قابل‌توجهی برای استخراج مؤلفه‌های اندیشه سیاسی هستند. اما اگر بخواهیم از مباحث موجود در ادعیه برای شرایط سیاسی-اجتماعی امروز استفاده کنیم، به یک مقدمه نیاز دارد. به‌عنوان مثال وقتی بحث حاکمیت فقها یا حاکمیت در عصر غیبت را از طریق روایات اثبات کردیم و توانستیم ثابت کنیم که ولایت‌فقیه یا حاکمیت در عصر غیبت یا ولایت فقها، همان ولایت ائمه است؛ در آن صورت، محتوایی که در ادعیه وجود دارد می‌تواند در فضای سیاسی-اجتماعی به‌عنوان ابزار مؤثری مثمر ثمر باشد. کما این‌که در تاریخ بار‌ها مورد استفاده قرار گرفته است، مثلاً در زمان جنگ‌های ایران و روس، علما این تعبیر را به‌کار بردند که: «در حال حاضر که کفار به جامعۀ اسلامی حمله کردند، جهاد با کفار به‌عنوان جهاد فی‌سبیل‌الله است، پس همان ثواب جهاد در رکاب پیامبر را دارد و در ادامه از تعابیری همانند این تعبیر که در ادعیه داریم استفاده کردند که «یا لیتنا کنا معکم فنفوز فوزا عظیما» و گفتند آن‌هایی که آرزو می‌کردید فیض شهادت در رکاب ائمه نصیبشان شود، در اینجا هم مقاتله فی‌سبیل‌الله است و اگر کشته شوید، شهید هستید و این فیض نصیب شما می‌شود.»
پس مفاهیم سیاسی اجتماعی موجود در ادعیه اگر بخواهد در عصر غیبت استفاده شود با این ضمیمه، می‌تواند تأثیرگذار باشد و کنش اجتماعی هم ایجاد کند. البته باید توجه داشت که، چون بحث‌های ولایت اهل‌بیت، خصوصاً ولایت تکوینی و یا بحث توسل در محتوای برخی ادعیه وجود دارد، این رویکرد‌ها از نظر حکومت‌هایی همچون سعودی یا پیش از این در دورۀ صدام با مخالفت‌هایی روبرو بوده و هست.
این یک واقعیت است که این فضا‌های زیارتی و تقویت ارتباط عاطفی با اهل‌بیت، می‌تواند منشأ تحرکات مهمی باشد. چنانکه سابقۀ تاریخی هم نشان داده و در نهضت مشروطه، نهضت نفت، نهضت تحریم تنباکو و ... فضای ارتباط با ولایت و حب اهل‌بیت و برائت از دشمنان اهل‌بیت بار‌ها در مسیر این نهضت‌های سیاسی-اجتماعی استفاده شده است. به‌عنوان نمونه در دورۀ مشروطه، آن‌هایی که تبریز را محاصره کردند و اجازه ندادند آب و غذا به مردم تبریز برسد، به کسانی تشبیه شدند که آب را بر خانواده امام حسین (ع) یا بر لشگر امیرالمؤمنین (ع) در صفین بستند؛ لذا در عراق در دورۀ صدام، فضای سیاسی-اجتماعی منبعث از ارتباط با اهل‌بیت می‌توانست خطرناک باشد و از همین رو با دعا و زیارت خواندن و استفاده از کتاب‌هایی همچون مفاتیح مخالفت می‌شد.
تقریباً در ۲۰۰ سال اخیر، هر نهضت سیاسی و هر جنبش سیاسی-اجتماعی که در کشور رخ داده، آموزه‌های شیعی منبعث از زیارات و ادعیه و مناسک دینی به‌عنوان عامل محرک در آن مقطع مؤثر بوده است. از جنگ‌های ایران و روس گرفته که به‌عنوان جنگ با کفار بود تا نهضت تحریم تنباکو و نهضت مشروطیت و یا نهضت امام (ره) و انقلاب اسلامی، در همۀ این نهضت‌ها، مناسبت‌ها و وقایع مذهبی بسیار مهم بوده است. مثلاً ماه رمضان و اعمال این ماه در نهضت تحریم تنباکو خیلی مؤثر بود. همچنین ایام فاطمیه و زیارات این ماه در نهضت مشروطیت بسیار مهم بود. به مناسبت ایام فاطمیه مراسم روضه می‌گرفتند و در روضه‌ها، منبر‌های سیاسی برپا کردند، حتی مقایسه‌های خاصی بین استبداد خلفا و نتایج آن شهادت حضرت زهرا (س) و استبداد دورۀ مشروطه مطرح می‌شد.
در این میان کتاب مفاتیح الجنان هم در اوایل دورۀ رضاخان منتشر شد و طبیعتاً در همین فضا نقش قابل‌توجهی داشت. مشخصاً بعد از آمدن مفاتیح، نهضت نفت و امام و انقلاب را در پیش داریم. در نهضت نفت نقل شده مردم که به مناسبت‌های مذهبی در منزل آیت‌الله کاشانی جمع می‌شدند و بحث‌های سیاسی طرح می‌شد و دسته راه می‌انداختند. بنابراین، چون این مناسبت‌ها و مراسم‌ها در روند تاریخ سیاسی کشور نقش بسزایی داشتند، طبیعتاً با انتشار کتاب مفاتیح، انس و ارتباط مردم با مناسک دینی به‌طور جدی تقویت شد و توانست بر همین بستر، نقش فزاینده‌ای ایفا کند.
این کتاب اعمال و ادعیۀ هر مناسبت را براساس تقویم قمری ذکر کرده و از همین رهگذر در تنظیم زندگی مردم با تقویم مذهبی نقش مهمی داشته است. این‌که مردم بدانند ایام فاطمیه یا ایام محرم را در پیش دارند و برای آن ایام، براساس برنامه‌ریزی این کتاب اعمال و مناسک مرتبط را تدارک می‌بینند و در اثناء آن برای حرکت‌های سیاسی هر مقطع زمینه‌سازی صورت می‌دهند، همگی از برکات این کتاب شریف است.
مفاتیح مردم را با مناسک دینی همراه‌تر کرده و یک نوع خودآگاهی به آن‌ها داده و ارتباط بین مردم و تقویم مذهبی‌شان را برقرار کرده؛ لذا در عرصه‌های هویت شیعی و از سوی دیگر تأثیر مناسبت‌های مذهبی در نهضت‌های سیاسی و اجتماعی قطعاً می‌توان به نقش مفاتیح توجه کرد. نمی‌توان نادیده انگاشت که مناسبت‌های مذهبی در هویت شیعه بسیار مؤثر بوده و هستند، از همین رو مفاتیح الجنان با پررنگ ساختن سهم این مناسبت‌ها در برنامۀ زندگی مردم، در این هویت‌سازی تأثیرگذار بوده است؛ به بیان دیگر می‌توان گفت با یک واسطه، مفاتیح الجنان محرک بسیاری از حرکت‌های سیاسی-اجتماعی معاصر بوده است.
در عین حال در طول تاریخ، شیعیان کشور‌هایی که دسترسی به این ادعیه و چنین کتاب‌هایی به‌راحتی برای آن‌ها میسر نبوده، به‌لحاظ هویتی می‌توان کاستی‌هایی را در لایه‌های هویتی آن‌ها قائل شد. اساساً خود دعاها، فی‌نفسه هویت‌بخش بوده و در عین حال عامل ارتباط عمیق با اهل‌بیت و تقویت باور به تبری و تولی و ظلم‌ستیزی و عدالت‌طلبی در میان مردم است. از سوی دیگر، ساختار تقویمیِ مفاتیح هم آن‌گونه که عنوان شد، آثار اجتماعی قابل‌توجهی دارد. تشکیل مجالس مختلف مناسبتی اعم از جلسات هفتگی دعای کمیل، دعای ندبه، زیارت عاشورا و سایر مناسبت‌ها اعم از محرم، عاشورا، ماه رمضان، عزاداری و ... و بهره‌مندی از محتوای ادعیه، بر گسترش و تعمیق هویت شیعی بسیار مؤثر است و به‌تبع نبود مفاتیح می‌تواند کاستی‌هایی را در بحث‌های هویتی در میان شیعیان برخی جوامع ایجاد کند.
/انتهای پیام/
در این رابطه بخوانید
اخبار مرتبط
ارسال نظر
