گزارشی از یک پژوهش؛
در «دعای شیعی» سویه‌هایی است که در آن، نوعی جهت‌گیری اخلاقی یافت می‌شود و ماهیت گفتمانی دارد. در این جهت‌گیری که به نظر ما متمرکز بر نسبت اجتماعی «خود-دیگری» است؛ پادزهری برای مواجهه با آسیب‌های فردگرایی لیبرالیستی و سکولاریستی در جامعه مدرن، زندگی روزمره و زیست جهان مردم‌پسند وجود دارد.
گروه آیین و اندیشه «سدید»؛ این گزارش برگرفته از طرحی پژوهشی با عنوان «تحلیل گفتمان اجتماعی دینی دعای شیعی» است که با حمایت «دانشگاه آزاد اسلامی آشتیان» انجام شده است و بخش‌هایی از آن در قالب مقالۀ علمی به قلم «دکتر سیدمحمود نجاتی حسینی» منتشر گردیده است.
از منظر جامعه‌شناسی دین (نگاه اجتماعی به دین) و جامعه‌شناسی دینی (نگاه دینی به جامعه) نیایش و دعا کردن یک کنش اجتماعی دینی است، کنشی است مؤثر (به‌لحاظ اعتقاد و باور دعاکنندگان مبنی بر اثرات مثبت آن بر فرد و زندگی‌اش)، مستمر (به‌لحاظ شایع بودن و جاری شدن آن در تمام ساعات و آنات زندگی روزمرۀ فردی و اجتماعی) و فراگیر (به‌جهت سریان دعا به تمامی رخ داد‌های زندگی روزمره). در این میان، دعای دینی از جایگاه خاصی برخوردار است، بیشتر به این دلیل که محوری برای پیوند ابعاد مختلف دینداری اجتماعی را بر عهده دارد.
به عبارتی، کنش اجتماعی دعاخوانی هم در خدمت تقویت باور‌های دینی است، هم با شعایر اجتماعی خاصی همراه است، هم به‌عنوان نوعی تجربۀ دینداری نو شونده و روزمره، با تقویت اخلاق دینی مرتبط است و هم اینکه سرشار از معارف و آگاهی‌های عقیدتی و معنوی است. این‌ها را می‌توان جزء شئونات کنشیِ دعای دینی دانست. از این لحاظ، این سؤال‌ها پیش کشیده می‌شود: «فلسفۀ دعا چیست؟»، «دعای دینی معاصر حاوی چه ایده‌ها و مضامین کلیدی است؟»، در نهایت، در «دعای اسلامی و شیعی موجود چه رگه‌های گفتمانی می‌توان یافت؟»
پژوهش «تحلیل گفتمان اجتماعی دینی دعای شیعی» در یکی از بخش‌های خود، با استفاده از روش تحلیل ثانویه و تحلیل محتوا، به سراغ ادبیات دعاپژوهی موجود (لاتین و فارسی) رفته است. برخی از یافته‌های اصلی نشان می‌دهد که از حیث محتوایی و شئونات ممیزۀ دعای دینی، سه‌گونه دعا متصور است: دعای ابراهیمی، دعای اسلامی، دعای شیعی:
ریخت‌شناسی دعای ابراهیمی مشتمل است بر:
الف) تجلی تجربه‌ای از تدین و تعبد.
ب) تلاش برای متصل کردن «من، تو، او و ما» به امر مقدس و باری‌تعالی.
پ) درخواست هدایت خود و دیگری.
ت) عمل استغاثه، شکر گذاری، توسل، نذر کردن، عرض حال، شکوائیه، اعتراف، استغفار، شفاعت، توبه و انابت.
معناشناسی دعای اسلامی هم به‌عنوان سرآمد دعای ابراهیمی، حاکی از این وجوه بارز است:
الف) گرایشی فطری که همۀ مؤمنان و مسلمین ابراهیمی به آن خوانده شده‌اند.
ب) فریضه‌ای در کنار صلاه، برای تکمیل عبادت روزانۀ مسلمانان.
پ) عملی مؤمنانه با هدف خواندن خداوند و خواستن از او برای هدایت انسان مؤمن در راه مستقیم.
ت) سلاحی برای مبارزه با «شرک و کفر».
ث) درخواست از خداوند برای نیاز‌های مادی و معنوی متعالی.
هستی‌شناسی دعای شیعی، به‌عنوان سرآمد دعای ابراهیمی اسلامی، مبین این شئونات ممیزه است:
الف) دعای اسلامی تجلی نیاز و عشق است.
ب) دعای شیعی مشتمل است بر سه بعد: فقر و نیاز، احساس عارفانه و عاشقانه و خودآگاهی و آموزش عقیدتی- سیاسی ایدئولوژیک.
پ) دعای شیعی دارای بعد مسئولیت انقلابی معنوی نیز هست.
ت) دعای شیعی مسیری است عاشقانه و عارفانه برای رهایی از زندان نفس و خویشتن خویش.
ث) دعای شیعی در شکل علوی و سجادی آن مکتبی است که تجلی‌گاه عشق، آگاهی نسبت به جهان و عرصۀ نیاز‌های انسانی، نماد جهاد و مبارزۀ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در یک وضعیت ناهنجار اجتماعی است.
از منظر جامعه‌شناسی دین (نگاه اجتماعی به دین) و جامعه‌شناسی دینی (نگاه دینی به جامعه) نیایش و دعا کردن یک کنش اجتماعی دینی است، کنشی است مؤثر (به‌لحاظ اعتقاد و باور دعاکنندگان مبنی بر اثرات مثبت آن بر فرد و زندگی‌اش)، مستمر (به‌لحاظ شایع بودن و جاری شدن آن در تمام ساعات و آنات زندگی روزمرۀ فردی و اجتماعی) و فراگیر (به‌جهت سریان دعا به تمامی رخ داد‌های زندگی روزمره). در این میان، دعای دینی از جایگاه خاصی برخوردار است، بیشتر به این دلیل که محوری برای پیوند ابعاد مختلف دینداری اجتماعی را بر عهده دارد.
به عبارتی، کنش اجتماعی دعاخوانی هم در خدمت تقویت باور‌های دینی است، هم با شعایر اجتماعی خاصی همراه است، هم به‌عنوان نوعی تجربۀ دینداری نو شونده و روزمره، با تقویت اخلاق دینی مرتبط است و هم اینکه سرشار از معارف و آگاهی‌های عقیدتی و معنوی است. این‌ها را می‌توان جزء شئونات کنشیِ دعای دینی دانست. از این لحاظ، این سؤال‌ها پیش کشیده می‌شود: «فلسفۀ دعا چیست؟»، «دعای دینی معاصر حاوی چه ایده‌ها و مضامین کلیدی است؟»، در نهایت، در «دعای اسلامی و شیعی موجود چه رگه‌های گفتمانی می‌توان یافت؟»
پژوهش «تحلیل گفتمان اجتماعی دینی دعای شیعی» در یکی از بخش‌های خود، با استفاده از روش تحلیل ثانویه و تحلیل محتوا، به سراغ ادبیات دعاپژوهی موجود (لاتین و فارسی) رفته است. برخی از یافته‌های اصلی نشان می‌دهد که از حیث محتوایی و شئونات ممیزۀ دعای دینی، سه‌گونه دعا متصور است: دعای ابراهیمی، دعای اسلامی، دعای شیعی:
ریخت‌شناسی دعای ابراهیمی مشتمل است بر:
الف) تجلی تجربه‌ای از تدین و تعبد.
ب) تلاش برای متصل کردن «من، تو، او و ما» به امر مقدس و باری‌تعالی.
پ) درخواست هدایت خود و دیگری.
ت) عمل استغاثه، شکر گذاری، توسل، نذر کردن، عرض حال، شکوائیه، اعتراف، استغفار، شفاعت، توبه و انابت.
معناشناسی دعای اسلامی هم به‌عنوان سرآمد دعای ابراهیمی، حاکی از این وجوه بارز است:
الف) گرایشی فطری که همۀ مؤمنان و مسلمین ابراهیمی به آن خوانده شده‌اند.
ب) فریضه‌ای در کنار صلاه، برای تکمیل عبادت روزانۀ مسلمانان.
پ) عملی مؤمنانه با هدف خواندن خداوند و خواستن از او برای هدایت انسان مؤمن در راه مستقیم.
ت) سلاحی برای مبارزه با «شرک و کفر».
ث) درخواست از خداوند برای نیاز‌های مادی و معنوی متعالی.
هستی‌شناسی دعای شیعی، به‌عنوان سرآمد دعای ابراهیمی اسلامی، مبین این شئونات ممیزه است:
الف) دعای اسلامی تجلی نیاز و عشق است.
ب) دعای شیعی مشتمل است بر سه بعد: فقر و نیاز، احساس عارفانه و عاشقانه و خودآگاهی و آموزش عقیدتی- سیاسی ایدئولوژیک.
پ) دعای شیعی دارای بعد مسئولیت انقلابی معنوی نیز هست.
ت) دعای شیعی مسیری است عاشقانه و عارفانه برای رهایی از زندان نفس و خویشتن خویش.
ث) دعای شیعی در شکل علوی و سجادی آن مکتبی است که تجلی‌گاه عشق، آگاهی نسبت به جهان و عرصۀ نیاز‌های انسانی، نماد جهاد و مبارزۀ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در یک وضعیت ناهنجار اجتماعی است.
مدل نظری دعای اسلامی شیعی
| استراتژی | ایده |
| ریخت‌شناسی، وجودشناسی و معناشناسی «دعای ابراهیمی» | ۱- دعا تجربۀ تدین و تعبد است ۲- دعا متصل کردن من، تو، او و ما به امر مقدس و باری‌تعالی است ۳- دعا یک عمل تربیتی برای هدایت خود و دیگری است ۴-دعا مشتمل است بر استغاثه، شکر گذاری، توسل، نذر کردن، عرض حال، شکوائیه، اعتراف، استغفار، شفاعت و توبه و انابت ۵- دعا هم یک متن مقدس برای برقراری ارتباط با خداست هم نوعی عمل عبادی برای تقویت رابطه با خدا و هم یک سوژه است برای مفصل‌بندی قطعات دینی در کنار هم. |
| فلسفۀ اجتماعی «دعای اسلامی» | ۶- دعای اسلامی مانع مسئولیت، تلاش و سعی عقلانی نیست ۷- دعای اسلامی اسباب مبارزۀ اجتماعی به‌صورت امر به معروف و نهی از منکر است. |
| فلسفۀ سیاسی و فرهنگی «دعای شیعی» | ۸- دعای اسلامی تجلی نیاز و عشق است ۹- دعای شیعی مشتمل است بر سه بعد: فقر و نیاز، احساس عارفانه و عاشقانه و خودآگاهی و آموزش عقیدتی- سیاسی ایدئولوژیک ۱۰- دعای شیعی (علاوه بر داشتن ویژگی‌های دعای اسلامی) دارای بعد مسئولیت انقلابی معنوی نیز هست ۱۱- دعای شیعی مسیری است عاشقانه و عارفانه برای رهایی از زندان نفس و خویشتن خویش ۱۲- دعای شیعی (در شکل علوی و سجادی آن) مکتبی است که تجلی‌گاه عشق، آگاهی نسبت به جهان و عرصۀ نیاز‌های انسانی، نماد جهاد و مبارزۀ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در یک وضعیت ناهنجار اجتماعی است. |
نسبت «خود ـ دیگری» در گفتمان دعای شیعی
نسبت خود و دیگری به‌مثابۀ یک امر هویتی، در جامعه‌شناسی طنین خاصی داشته و لذا به‌عنوان یک مفروض در ذیل تعریف از فردگرایی، عارضه‌ای برای روح مدرنیتۀ غربی تلقی شده است. در این باب ایده‌های مهم در جامعه‌شناسی غربی (مارکسی، دورکیمی، وبری و زیملی) هرکدام به‌نوعی خواسته‌اند طرحی برای مواجهه با آثار نامناسب «تقابل خود و دیگری» در فرهنگ مدرنیتۀ غربی ارائه دهند. از وجه مقایسۀ بیناتمدنی و بینادینی نیز باید به فرهنگ اسلامی ارجاع داد و لذا می‌توان به نص قرآن و سنت پیامبر اسلام (ص) به‌عنوان سرمتن معتبر و مستند برای تنظیم «نسبت اخلاقی خود و دیگری» اشاره کرد. از این حیث مسئله این است که از منظر «فلسفۀ اخلاق اجتماعی» و نیز «فلسفۀ اخلاق دینی» نسبت میان خود و دیگری چگونه در متن دعای شیعی طرح شده است؟ «گفتمانی» بودن متن دعای شیعی توانسته است آن را فراتر از یک متن معمولی دینی، به عرصه‌ای برای هویت‌سازی عقیدتی و اخلاقی با پیامد‌های فرهنگی ـ اجتماعی برای مؤمنان تبدیل نماید. به این منظور از موضع فلسفۀ اجتماعیِ اخلاق دینی، کاوشی هرمنوتیکی در ادبیات اصیل دعای شیعی انجام شده و انواع نسبت خود و دیگری در بافتار زندگی روزمرۀ دینداران از این متون استخراج شده است.
کنش اجتماعی دعاخوانی هم در خدمت تقویت باور‌های دینی است، هم با شعایر اجتماعی خاصی همراه است، هم به‌عنوان نوعی تجربۀ دینداری نو شونده و روزمره با تقویت اخلاق دینی مرتبط است و هم اینکه سرشار از معارف و آگاهی‌های عقیدتی و معنوی است. این‌ها را می‌توان جزء شئونات کنشیِ دعای دینی دانست.
دلالت‌های گفتمانی دعای شیعی
از دل ادبیات دعای شیعی می‌توان رگه‌هایی از ماهیت «گفتمانی» را شناسایی کرد. به این معنا که در «دعای شیعی» سویه‌هایی است که در آن، فراتر از آفاق معنویتی، تعالی‌گرایی وجودی، آگاهی‌بخشی الهیاتی و سوگیری‌های ایدئولوژیکی مبتنی بر امر سیاسی، نوعی جهت‌گیری اخلاقی نیز یافت می‌شود که از منظر این پژوهش ماهیت گفتمانی نیز دارد. در این جهت‌گیری که به نظر ما متمرکز بر نسبت اجتماعی خود ـ دیگری است، پادزهری برای مواجهه با آسیب‌های ناشی از فردگرایی لیبرالیستی و سکولاریستی در جامعۀ مدرن (ازجمله جوامع جهان اسلام) و زندگی روزمره و زیست جهان مردم‌پسند (به تعبیر مطالعات فرهنگی آن) وجود دارد. با این توضیح قصد ما این است که به سراغ نمونه‌هایی از گفتمانیت دعای شیعی رفته تا نشان دهیم چگونه فرآیند و سازوکار این نسبت قابل شناسایی است. البته پیش از آن لازم است توضیحاتی روش‌شناختی دربارۀ «جامعۀ آماری» دعای شیعی؛ «استراتژی تحلیل محتوایی» آن (که تکنیکی برای ورود به متن است) به‌همراه «دلالت هرمنوتیکی» مندرج در دعای شیعی ارائه شود.
جامعۀ آماری متون دعای شیعی
طیف گسترده‌ای از ادبیات و متون در دعای شیعی وجود دارند؛ که البته دسترسی و استفاده از آن‌ها به‌صورت عمومی کمتر مشاهده می‌شود. با این وجود این متون تاریخی و کلاسیک شیعی همچنان مبنایی مستند برای تدوین معتبرترین و مردم‌پسندترین متن دعایی شیعی موجود (شامل: «مفاتیح الجنان» شیخ عباس قمی؛ و نیز اخیراً «کلیات مفاتیح نوین» آیت‌الله مکارم شیرازی که نسخۀ ویرایشی و تصحیح شده‌ای از مفاتیح الجنان است) هستند. در این میان البته «سر متن» اصلی دعای شیعی (متن مادر و یا متن خاستگاهی در اصطلاح نقد ادبی آن) همچنان «صحیفۀ سجادیه امام سجاد (ع)» است؛ لذا این دو متن برای این پژوهش، متن اصلی تحلیل خواهند بود. با وجود این برای آشنایی بیشتر با جامعۀ آماری این پژوهش در جدول ۱ فهرست کتاب‌شناختی این متون دعایی آمده است. در جداول ۲ و ۳ نیز ریخت‌شناسی ادبی متون دعای شیعی مستند (جامعۀ نمونه آماری) این پژوهش آمده است. مفاد جدول ۲ ریخت‌شناسی ادبی «صحیفۀ سجادیۀ امام سجاد (ع)» از لحاظ مقوله‌بندی باید با احتیاط نظری لازم تلقی شود؛ چون این امکان وجود دارد که برخی مقوله‌ها قابل گنجاندن در یک یا چند مقولۀ مشابه باشند. با وجود این تلاش شده است برحسب ماهیت گفتمانی دعای شیعه و به‌ویژه ماهیت محتوایی هرکدام از ۵۴ دعای صحیفۀ سجادیه، مقولۀ هرمنوتیکی نزدیک به آن دعا مبنا قرار گیرد.
جدول ۱: جامعۀ آماری متون دعایی شیعی
| حوزۀ محتوایی دعای شیعی | نمونۀ معروف تاریخی از متن دعای شیعی (مؤلف متن: ۱۰ تا ۱۹ میلادی) |
| دعاهای روزانه، هفتگی و مناسبتی | مصباح المتهجد (شیخ طوسی)، اقبال الاعمال (سید بن طاووس)، بلد الامین (شیخ کفعمی) |
| آداب دعاخوانی | عده الداعی و نجاح الساعی (ابن فهد حلی)، آداب دعا (سید محمدباقربن اسماعیل خاتون‌آبادی) |
| تعویذات و طلسمات | مهج الدعوات و منهج العبادات (سید بن طاووس) |
| آداب استخاره | فتح الابواب (سید بن طاووس) مفاتیح الغیب (علامه مجلسی) |
| زیارات | کامل الزیارات (ابن قولویه) المزار (شیخ مفید) |
جدول ۲: جامعۀ نمونۀ آماری متون دعایی شیعی
الف- ریخت‌شناسی ادبی صحیفۀ سجادیه (۵۴ دعا)
| فضای مفهومی دعا | شمارۀ دعا / عنوان دعا |
| امر الهیاتی (و فقه و کلام شیعی) | (۱) ستایش خدا (۲) صلوات بر محمد و خاندانش (۴) صلوات بر تصدیق‌کنندگان رسول (۱۰) نیایش آن حضرت در پناه بردن به خدای تعالی (۱۶) نیایش آن حضرت در آمرزش خواهی (۱۷) نیایش آن حضرت در نفرین بر شیطان (۲۸) نیایش آن حضرت هنگام پناه جستن به خدا (۳۲) نیایش آن حضرت در نماز شب (۳۳) نیایش آن حضرت در طلب خیر (۳۷) نیایش آن حضرت در مقام شکر پروردگار (۴۲) نیایش آن حضرت پس از ختم قرآن (۵۰) نیایش آن حضرت در مقام خوف از خدای تعالی (۵۲) نیایش آن حضرت در اصرار ورزیدن بر دعا (۵۴) نیایش آن حضرت در طلب از بین بردن غم‌ها |
| امر هستی‌شناختی | (۶) نیایش آن حضرت در بامداد و شامگاه (۴۳) نیایش آن حضرت هنگام دیدن هلال (۴۴) نیایش آن حضرت برای ورود به ماه رمضان (۴۵) نیایش آن حضرت برای بدرود به ماه رمضان (۴۶) نیایش آن حضرت برای ورود به ماه رمضان در روز عید فطر و جمعه (۴۷) نیایش آن حضرت در روز عرفه (۴۸) نیایش آن حضرت در روز عید قربان و جمعه |
| امر اخلاقی | (۹) نیایش آن حضرت در اشتیاق به آمرزش (۱۱) نیایش آن حضرت در طلب فرجام نیک (۱۲) نیایش آن حضرت در اعتراف به گناه (۱۵) نیایش آن حضرت در هنگام بیماری (۳۵) نیایش آن حضرت در مقام رضا به قضای الهی (۴۱) نیایش آن حضرت در طلب پرده‌پوشی و محفوظ ماندن از گناه (۵۱) نیایش آن حضرت در تضرع و اظهار خاکساری |
| امر سیاسی | (۸) نیایش آن حضرت در پناه جستن به خدا از شر بدی‌ها (۱۴) نیایش آن حضرت دربارۀ ستم‌هایی که بر او می‌رفته است (۲۷) نیایش آن حضرت دربارۀ مرزبانان (۴۹) نیایش آن حضرت برای دفع حیله دشمنان |
| امر اجتماعی | (۵) نیایش آن حضرت دربارۀ خود و نزدیکانش (۷) نیایش آن حضرت در کار‌های مهم (۱۳) نیایش آن حضرت در نیازخواهی (۱۸) نیایش آن حضرت برای دفع بلا‌ها (۲۰) نیایش آن حضرت در طلب خوی‌های نیک (۲۱) نیایش آن حضرت هنگامی که اندوهگین می‌شد (۲۲) نیایش آن حضرت هنگام سختی (۲۳) نیایش آن حضرت هنگام تندرستی (۲۴) نیایش آن حضرت در حق پدر و مادرش (۲۵) نیایش آن حضرت در حق فرزندانش (۲۶) نیایش آن حضرت برای همسایگان و دوستانش (۲۹) نیایش آن حضرت هنگامی که روزی بر او تنگ می‌شد (۳۰) نیایش آن حضرت در یاری خواستن برای وام (۳۱) نیایش آن حضرت دربارۀ توبه (۳۴) نیایش آن حضرت هنگام ابتلا یا هنگامی که کسی را به رسوایی گناه گرفتار می‌دید (۳۸) نیایش آن حضرت در پوزش‌خواهی (۳۹) نیایش آن حضرت در طلب عفو و بخشایش (۵۳) نیایش آن حضرت در ابراز فروتنی و تواضع |
| امر متافیزیکی | (۳) صلوات بر حاملان عرش الهی (۱۹) نیایش آن حضرت در طلب باران (۳۶) نیایش آن حضرت هنگام شنیدن بانگ رعد (۴۰) نیایش آن حضرت هنگام یادکرد مرگ |
(بر مبنای فهرست «صحیفۀ سجادیۀ امام سجاد (ع)»، ترجمۀ محمدمهدی رضایی، ویراستۀ رضا مؤذن‌زاده، قم، نشر جمال، بیتا)
مفاد جدول ۳ (ریخت‌شناسی ادبی «کلیات مفاتیح نوین») نیز براساس فهرست موضوعی متن مزبور مرتب شده است. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود در این فهرست کلیۀ دعاهای شیعی سفارش شده‌ای که بسیاری از آن‌ها معمولاً مورد استفاده عموم قرار می‌گیرد، آمده است. از این جهت متون و محتوای «مفاتیح الجنان و مفاتیح نوین» از دسترسی و مخاطب‌پذیری بیشتری (در مقایسه با «صحیفۀ سجادیه» که متن تخصصی‌تری است و عمدتاً مورد رجوع متخصصان است) برخوردار است. ذکر این نکته نیز لازم است که مقوله‌بندی این متن دعایی (برخلاف صحیفۀ سجادیه) فعلاً به‌صورت فهرستی آن مقدور است؛ ولی همین فهرست محتوایی، خود گویای محتوا و جهت‌گیری‌های اصلی در دعای شیعی است.
مفاد جدول ۳ (ریخت‌شناسی ادبی «کلیات مفاتیح نوین») نیز براساس فهرست موضوعی متن مزبور مرتب شده است. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود در این فهرست کلیۀ دعاهای شیعی سفارش شده‌ای که بسیاری از آن‌ها معمولاً مورد استفاده عموم قرار می‌گیرد، آمده است. از این جهت متون و محتوای «مفاتیح الجنان و مفاتیح نوین» از دسترسی و مخاطب‌پذیری بیشتری (در مقایسه با «صحیفۀ سجادیه» که متن تخصصی‌تری است و عمدتاً مورد رجوع متخصصان است) برخوردار است. ذکر این نکته نیز لازم است که مقوله‌بندی این متن دعایی (برخلاف صحیفۀ سجادیه) فعلاً به‌صورت فهرستی آن مقدور است؛ ولی همین فهرست محتوایی، خود گویای محتوا و جهت‌گیری‌های اصلی در دعای شیعی است.
جدول ۳: جامعۀ نمونۀ آماری متون دعایی شیعی
ب- ریخت‌شناسی ادبی کلیات مفاتیح نوین (۱۲۰۰ صفحه)
| بخش | محتوا |
| ۱- مناجات و دعاهای معروف | مناجات پانزده‌گانه امام سجاد (ع): مناجات: تائبین، شاکین، خائفین، راجین، راغبین، شاکرین، مطیعین، مریدین، محبین، متوسلین، مفتقرین، عارفین، ذاکرین، معتصمین، زاهدین/ دعاهای: صباح، کمیل، سمات، عشرات، مشلول، یستشیر، جوشن‌های صغیر و کبیر، توسل، مکارم الاخلاق، ندبه، حضرت مهدی (عج) |
| ۲- زیارات | فصل ۱) زیارت: رسول‌الله (ص)، فاطمه الزهرا (س)، ائمه بقیع (ع)، مشاهد و مساجد در مدینه منوره / فصل ۲) فضیلت زمین نجف و زیارت امیرالمؤمنین (ع) / فصل ۳) فضیلت زمین و مسجد کوفه و اماکن زیارتی آن / فصل ۴) فضیلت و اعمال مسجد سهله، زید و صعصعه / فصل ۵) زیارت امام حسین (ع) / فصل ۶) زیارت کاظمین (ع) (امام موسی کاظم و امام جواد) / فصل ۷) زیارت امام رضا (ع) / فصل ۸) زیارت عسگریین (ع) (امام هادی و امام حسن عسگری) / فصل ۹) زیارت صاحب االامر (عج) / فصل ۱۰) زیارات جامعه / فصل ۱۱) دعاهای بعد از زیارت / فصل ۱۲) زیارت انبیای عظام، امامزادگان و قبور مؤمنین. |
| ۳- اعمال ماه‌های اسلامی (از محرم تا ذی‌الحجه) | فصل ۱) ماه محرم / فصل ۲) ماه صفر/ فصل ۳) ماه ربیع‌الاول / فصل ۴) ماه ربیع‌الثانی / فصل ۵) ماه جمادی‌الاول / فصل ۶) ماه جمادی‌الثانی / فصل ۷) ماه رجب / فصل ۸) ماه شعبان‌المعظم / فصل ۹) ماه مبارک رمضان / فصل ۱۰) ماه شوال / فصل ۱۱) ماه ذی‌القعده / فصل ۱۲) ماه ذی‌الحجه. |
| ۴- اعمال شب و روز و ایام هفته | فصل ۱) اعمال هنگام طلوع فجر / فصل ۲) اعمال بین الطلوعین / فصل ۳) اعمال مخصوص غروب و شام‌گاهان / فصل ۴) اعمال مشترک صبح و شام / فصل ۵) آداب هنگام خواب / فصل ۶) اعمال سحرگاهان / فصل ۷) دعاهای روز‌ها / فصل ۸) دعاهای ایام هفته (شنبه تا جمعه) / فصل ۹) فضیلت و اعمال شب و روز جمعه / فصل ۱۰) زیارات ایام هفته (زیارت پیامبر (ص) در روز شنبه؛ امیر مؤمنان (ع) و فاطمه الزهرا (س) در روز یکشنبه؛ امام حسن و امام حسین (ع) در روز دوشنبه؛ امام سجاد، امام باقر و امام صادق (ع) در روز سه‌شنبه؛ امام موسی کاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادی (ع) در روز چهارشنبه؛ امام عسکری (ع) در روز پنجشنبه؛ امام زمان (عج) در روز جمعه. |
| ۵- آداب، مقدمات و تعقیبات نماز | فصل ۱) مقدمات و آداب نماز / فصل ۲) تعقیبات نماز / فصل ۳) سجده شکر. |
| ۶- نماز‌های مستحب | فصل ۱) نماز‌های چهارده معصوم / فصل ۲) نماز‌های معروف دیگر (نماز شب، اول ماه، جعفر طیار، لیله الدفن، اعرابی، آمرزش والدین، حاجت، توسل، زیاد شدن روزی، طلب روزی، رفع سختی‌ها، رفع وسوسه‌های قلبی، نماز مسجد جمکران) |
| ۷- دعا برای حل مشکلات معنوی و مادی و آداب عقیقه | دعای حاجات دنیوی؛ رفع غم و اندوه؛ رفع بیماری؛ ادای دین؛ گشایش در کارها؛ آرامش در برابر وحشت؛ ایمنی از شر ستمگران و دشمنان؛ خالصی از زندان؛ توسعه رزق و روزی؛ طلب باران و رفع خشک‌سالی؛ دعاهای توبه، وقت مطالعه، شب زفاف و عقیقه. |
| ۸- استخاره و آداب آن | استخاره با قرآن، با تسبیح، استخاره ذات الرقاع، با الهام قلبی |
| ۹- احکام و آداب مربوط به مردگان | عبرت گرفتن از مردگان، آمادگی برای سفر آخرت، بر بالین محتضر، آداب کفن و دفن، نماز اموات، تلقین میت، نماز وحشت قبر، تسلیت به بازماندگان، صبر بر مصیبت، مراسم سوگواری، خیرات برای اموات. |
(بر مبنای فهرست «کلیات مفاتیح نوین»، آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، با همکاری احمد قدسی و سعید داوودی، قم، مدرسۀ الامام علی ابن ابی‌طالب (ع)، ۱۳۸۶)
ما با توجه به مندرجات جدول ۲ و ۳ و با استفاده از نمونه‌گیری غیراحتمالی و تکنیک (که به معنای نمونه‌گیری از موارد موردنظر و بسیار مرتبط با اهداف نمونه‌گیری هدفمند، نسبت به تحلیل پژوهش بر حسب مقتضیات پژوهش و نیز تشخیص علمی پژوهشگر است) محتوایی (کیفی) و تحلیل گفتمانی قطعاتی از دعاهای مزبور اقدام کرده‌ایم.
نمونه‌هایی پژوهشی از متون دعای اسلامی و شیعی
به‌عنوان نمونۀ پژوهشی، ما ۲۰ عنوان دعای اسلامی (قرآنی) و شیعی (صحیفۀ سجادیه؛ مفاتیح نوین و مفاتیح الجنان) را مبنای تحلیل قرار داده‌ایم. در مجموع برای تحلیل محتوایی و گفتمانی «نسبت اخلاقی اجتماعی خود ـ دیگری» در دعای شیعی؛ ما ۴۵ قطعه دعا را تشریح کرده‌ایم. در جدول ۴ جزئیات کامل دعاهای منتخب آمده است.
جدول ۴: نمونه‌های مورد پژوهش از دعاهای اسلامی و شیعی
|
قرآن |
صحیفۀ سجادیه |
کلیات مفاتیح نوین و مفاتیح الجنان ۲۹ (قطعه دعا) |
| ۱- سوره بقره ۲- سوره آل‌عمران ۳- سوره ابراهیم ۴- سوره فرقان ۵- سوره حشر ۶- سوره نوح |
۱- دعای پنجم ۲- دعای ششم ۳- دعای هشتم ۴- دعای سیزدهم ۵- دعای چهاردهم ۶- دعای بیستم |
۱- دعای کمیل ۲- دعای سمات ۳- دعای جوشن صغیر ۴- دعای مکارم الاخالق ۵- دعای حضرت مهدی (عج) ۶- دعاهای ایام هفته و اعمال روزانه ۷- دعاهای حل مشکلات مادی و معنوی |
تحلیل محتوایی و گفتمانی این دعا‌ها نشان می‌دهد که در متن گفتمانی دعای اسلامی و شیعی می‌توان به یک گونه‌شناسی چندوجهی و چندسویه از «نسبت‌های خود ـ دیگری» با» دلالت‌های اخلاقی و اجتماعی» چندلایه رسید. این دلالت‌ها هم ناظر به «اخلاق فردی» با محوریت کارگزاری «خود» و هم ناظر به «اخلاق اجتماعی» با محوریت برپایی یک «اجتماع اخلاقی» از «دیگری» هستند. در جدول ۵ این شاکله نشان داده شده است.
جدول ۵: گونه‌شناسی متکثر «نسبت‌های خود ـ دیگری» در گفتمان دعای اسلامی و شیعی
| گونه | سویه | دلالت | نسبت |
| ۱- متافیزیکی | ۱- مستغنی (استقلال از دیگری) | ۱- اخلاقی | ۱- خود ـ وابسته ـ به ـ خداوند |
| ۲- عقیدتی |
۲- تقابلی (مواجهه با دیگری) ۳- تعاملی (همراهی با دیگری) |
۲- اخلاق اجتماعی ۳- اخلاق اجتماعی |
۲- خود ـ بر ـ دیگری ۳- خود ـ با ـ دیگری |
| ۳- اخلاقی | ۴- مصونیت (حفظ خود) ۵- مسئولیت (حفظ دیگری) ۶- مرتبت (ارتقای خود) |
۴- اجتماع اخلاقی ۵- اجتماع اخلاقی و اخلاق اجتماعی ۶- اخلاقی |
۴- خود ـ از ـ دیگری ۵- خود ـ برای ـ دیگری ۶- خود ـ آماده ـ برای ـ دیگری |
تشریح مفاد این جدول در داده‌های تفصیلی بعدی نشان داده خواهد شد؛ اما همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، در گفتمانیت دعای اسلامی، به‌صورت عام و گفتمانیت دعای شیعی، به‌صورت خاص و موسع آن، ماهیت نسبت‌ها شش‌سویه است. این‌ها عبارتند از: «خود ـ وابسته ـ به ـ خداوند»، «خود ـ بر ـ دیگری»، «خود ـ با ـ دیگری»، «خود ـ از ـ دیگری»، «خود ـ برای ـ دیگری» و «خود ـ آماده ـ برای ـ دیگری». برای تفصیل تجربی سازوکار این نسبت‌ها، در ادامۀ بحث به جداول مرتبط استناد خواهیم کرد.
«گفتمانی» بودن متن دعای شیعی توانسته است آن را فراتر از یک متن معمولی دینی، به عرصه‌ای برای هویت‌سازی عقیدتی و اخلاقی با پیامد‌های فرهنگی -اجتماعی برای مؤمنان تبدیل نماید.
نسبت متافیزیکی مستغنی «خود ـ وابسته ـ به ـ خداوند»
با توجه به اینکه یکی از ضروریات و الزامات اعتقاد مؤمنانه، داشتن عقیدۀ توحیدی و توکل بر خداوند در زیست جهان روزمره (به‌ویژه در دنیای مادی‌گرای مدرن و سکولار) به‌عنوان تنها عامل و خالق مؤثر بر امورات است؛ بنابراین از دعای اسلامی و شیعی انتظار می‌رود که بتواند به‌نوعی این ایمان حقیقی و توکل توحیدی را بازتاب دهد. از این حیث، بخشی از گفتمانیت این نوع دعا متوجه شکل دادن به نحوه‌ای از برقراری «نسبت میان خود و دیگری» است؛ به‌صورتی که «خود» بتواند «خودش» را همواره در زیست اجتماعی و اخلاقی‌اش «خودی متوکل و وابسته به خداوند» و در همان حال «خودی مستغنی و بی‌نیاز از دیگری» بداند. در جدول ۶ برخی از نمونه دعا‌هایی که ناظر به این وضعیت هستند به همراه دلالت‌های مترتب بر آن آمده است.
جدول ۶: نسبت متافیزیکی مستغنی: «خود ـ وابسته ـ به ـ خداوند»
| برخی نمونه‌های دعاهای شیعی | دلالت‌های اخلاقی | مأخذ |
| ۱- الحمدالله الذی جعل رزقی فی یدیه و لم یجعل رزقی فی ایدی الناس (سپاس خداوندی را که روزیم را در اختیار خود دارد و آن را به دیگری واگذار نکرده است) | توکل توحیدی در تعاملات روزمره و بی‌توجهی به منافع حاصله از تعاملات | دعای بین الطلوعین: ۸۹۶، |
| ۲- و شکوته الیک راغبا فیه؛ عمن سواک (خداوندا، شکوه و شکایتم را به درگاهت آورده‌ام و به‌جز تو از دیگران رویگردان شده‌ام) | وابستگی به خداوند و استقلال از دیگری | دعای رفع مشکلات مادی و معنوی: ۱۰۷۵، |
| ۳- اللهم اغننا عن هبه الوهابین بهبتک و اکفنا وحشه القاطعین بصلتک حتی لا نرغب الی احد مع بذلک و لا نستوحش من احد مع فضلک (خداوندا با لطفت ما را از بخشش دیگران بی‌نیاز کن و با پیوندت ما را از هراس گسستن از دیگران دور ساز تا با وجود بخشش تو از دیگران چشم بخشش نداشته باشیم و از تنگ‌چشمی دیگران نیز هراس به دل راه ندهیم) | تقویت امید اخلاقی و اجتماعی و تشدید توکل اخلاقی در تعاملات | صحیفۀ سجادیه، دعای ۵: بند ۷، |
| ۴- اللهم و لا تقطع رجایی عنک و لاتبتّ سببی منک و لاتوجهنی فی حاجتی هذه و غیر‌ها الی سواک (خداوندا مرا از خودت نا امید مکن و رشته پیوندم را با خودت مگسل و در این نیاز که اکنون خواهان آنم و هر نیاز دیگری از این دست مرا به دیگران ارجاع مده) | تقویت اخلاقی؛ اعتمادبه‌نفس | صحیفۀ سجادیه، دعای ۱۳: بند ۲ |
این نمونه دعاهای شیعی به‌خوبی نشان می‌دهند که تا چه اندازه در «نسبت میان خود و دیگری» متافیزیک دینی، توکل توحیدی و تکیه و وابستگی به خداوند تأکید شده است، البته از این جهت، چنین نسبتی احتمالاً بی‌اندازه با فردگرایی لیبرالیستی متعارف در فلسفه و جامعه‌شناسی غربی نامأنوس است؛ به این دلیل که در اینجا به هیچ روی «خود متوکل بر خداوند» در پی ارضای نیاز‌های فردی صرف و خودخواهانه نیست؛ بلکه «فرد دعاکننده» تقویت توان ایمانی و اعتقادی و بنیۀ اخلاقی «خود» را می‌خواهد؛ لذا همین مقدار توکل و ابراز وابستگی به خداوند برای «دیگری» هم (البته با رعایت ملاحظات اخلاقی و شرایط اجتماعی خاص) می‌تواند سودمند باشد. به عبارتی توکل بنده بر خداوند و «استغنای خود از دیگری» نمی‌تواند فی‌نفسه برای «دیگری» خطرناک و مخاطره‌آمیز تلقی شود. این در حالی است که فردگرایی مدرنیته به‌ویژه نوع لیبرتارینی (لیبرالیزم افراطی) آن بار‌ها از سوی فلسفه‌های سیاسی و اجتماعی و جامعه‌شناسی معاصر مخاطره‌آمیز تلقی شده است. دعوت این فلسفه‌ها و جامعه‌شناسی‌ها به کمونیتاریانیزم (اجتماع‌گرایی) و ارائۀ نظریه و راهبرد «خود پیوسته به اجتماع» بخشی از راه‌حل مقابله با آسیب‌های فردگرایی مزبور است؛ اما همان‌گونه که در ادامه خواهیم دید، تا جایی که به گفتمانیت دعای شیعی مرتبط است، «حفظ دیگری» را می‌توان در مابقی «نسبت‌های خود و دیگری» حتی در نسبت مندرج در «مواجهۀ خود با دیگری» که ممکن است در نگاه ظاهری «حذف کامل دیگری» تلقی شود، به‌وضوح مشاهده کرد.
دعای شیعی در شکل علوی و سجادی آن مکتبی است که تجلی‌گاه عشق، آگاهی نسبت به جهان و عرصۀ نیاز‌های انسانی، نماد جهاد و مبارزۀ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در یک وضعیت ناهنجار اجتماعی است.
نسبت دینی تقابلی «خود ـ بر ـ دیگری»
در نگاه اعتقادی اسلامی و شیعی و در نسبت خود و دیگری، اصل و اساس «حفظ دیگری» است. لکن این بینش و عمل، مشروط و مقید به ملاحظاتی است؛ به عبارتی می‌توان در گفتمانیت دعای شیعی هم شاهد «حفظ کامل دیگری» به‌صورت بیشینه آن بود و هم «حفظ مشروط و مقید دیگری» را به‌صورت کمینۀ آن ملاحظه کرد. این وضعیت کمینه را به‌خوبی می‌توان در «نسبت مواجهه و تقابل خود با دیگری» مشاهده کرد. بر این اساس «دیگری» که مشمول مواجهه و تقابل است؛ فی‌نفسه اجتماعی نیست (مانند «برون گروه» در مقابل «درون گروه» که موضوع فلسفه و جامعه‌شناسی غربی است) بلکه از اساس امری «اعتقادی» است که البته تشخص اجتماعی نیز پیدا می‌کند. نمونۀ معرف و تیپیکال آن در معارف دینی «کافران» هستند. مفاد جدول ۷ ماهیت این نسبت را نشان می‌دهد.
جدول ۷: نسبت دینی تقابلی: «خود ـ بر ـ دیگری»
| برخی نمونه‌های دعاهای شیعی | دلالت‌های اخلاق اجتماعی | مأخذ |
| ۱- ربنا افرغ علینا صبرا؛ و ثبت اقدامنا و انصرنا علی القوم الکافرین (پروردگارا به ما استقامت و پایداری بده و گام‌هایمان را ثابت بدار و ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان) |
امید اجتماعی مبارزۀ اجتماعی مسئولیت اجتماعی |
سورۀ بقره: آیه ۲۰۱، |
| ۲- ربنا... اغفرلنا و ارحمنا انت مولینا و انصرنا علی القوم الکافرین (پروردگارا... ما را ببخش و بیامرز و ما را مورد رحمتت قرار ده تو سرپرست مایی و ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان) |
مسئولیت اجتماعی امید اجتماعی مبارزه اجتماعی |
سورۀ بقره: آیه ۲۸۶، |
| ۳- واجعل لی یداً علی من ظلمنی ولسانا علی من خاصمنی و ظفرا بمن عاندنی وهب لی مکرا علی من کایدنی و قدره علی من اضطهدنی و تکذیبا لمن قصبنی (خداوندا به من دست نیرومندی بده برای مبارزه با کسی که به من ظلم می‌کند و زبانی گویا بده برای کسی که با من ستیزه می‌کند و مرا در مقابل دشمنانم پیروزی بده و تدبیری عطا کن در مقابل کسی که مرا فریب می‌دهد و نیرویی بده در برابر کسانی که مرا در تنگنا می‌گذارند و قدرت تکذیب بدگویانم را فراهم کن) | نگرانی اخلاقی دغدغه اجتماعی تعهد اخلاقی مسئولیت مصونیت اخلاقی |
دعای مکارم الاخلاق: ۱۸۱-۱۸۷ |
همان‌گونه که از دلالت‌های مندرج در این نمونه دعاهای شیعی استنباط می‌شود، در اینجا نقطۀ عزیمت در «مواجهه میان خود و دیگری» بیشتر مبتنی بر امر اعتقادی است تا امر اجتماعی؛ به عبارتی «دعاکنندگان» نه از نقطه‌نظر علایق و منافع فردگرایی سکولار، بلکه از منظر وجوب اعتقاد مؤمنانه به خداوند و دین توحیدی او و به‌تبع آن، لزوم مبارزه و بیزاری از دشمنان خداوند، درخواست غلبه بر «دیگرانی» را دارند که از نظرگاه خداوند، متن مقدس و معارف دینی، نامؤمن و کافر به خداوند هستند. از این حیث این نوع نسبت میان خود و دیگری تنها نوعی است که در آن شرایط «حفظ دیگری» (گروه کافران) از سوی «خود» (مؤمنان) مطابق منطق دینی اسلامی و قرآنی نمی‌تواند صائب باشد.
برخلاف برداشت‌های سنتی و کلاسیکی که هم مفسران دعای شیعی و هم دعاکنندگان متعارف داشته و دارند؛ دعای شیعی از حیث گفتمانی کمتر در خدمت فردگرایی و بیشتر در خدمت «دیگرگرایی اخلاقی» است.
به عبارت دقیق‌تر بر طبق همان منطق دینی که «حفظ دیگری» را الزامی می‌سازد، «حذف دیگری» نیز از نظر منطق دینی، به‌خاطر «حفظ خود» (مؤمنان دعاکننده) و «حفظ دیگری دیگری» (سایر مؤمنان) عملی منطقی تلقی می‌شود. فرآیند‌های حفظ دیگری و دیگری دیگری، آن‌گونه که در متن گفتمانی دعای شیعی مندرج شده است، دلالتاً ناظر به‌نوعی حس مبارزه اخلاقی، امید اجتماعی، مسئولیت مصونیت اخلاقی، دغدغۀ اخلاقی و تعهد اجتماعی هستند که دعاکنندگان را در مسیر تقویت و تعمیق اعتقاد مؤمنانه‌شان هدایت می‌کنند. به این معنا «حذف دیگری» تنها بخشی کمینه از هموارسازی این مسیر است؛ حال آنکه «حفظ خود ـ دیگری» بخش بیشینه این مسیرسازی است. ولی باید به یاد داشت که منطق دینی حذف دیگری در کمینه‌ترین وضعیت قرار دارد؛ به این دلیل که در سایر نسبت‌های خود و دیگری، هم در منطق دینی و هم در منطق گفتمانی دعای شیعی، به‌صورت بیشینۀ آن تأکید عمدتاً بر «حفظ دیگری» است.
نسبت دینی تعاملی: «خود ـ با ـ دیگری»
بیشینه‌ترین بخش از نسبت خود و دیگری که از اساس مستند به راهبرد گفتمانی متن مقدس (قرآن) است؛ تعامل پایدار، مستمر، پویا و سازنده از خلال فرآیند هم‌اعتقادی با «دیگری» (مؤمن) است. به این معنای مهم، که دلالت‌های اخلاق اجتماعی مندرج در جدول ۸ نیز نشان می‌دهند، دعاهای مرتبط حاکی از تعاملی است که ماهیتاً اخلاقی اعتقادی است؛ ولی در عین حال تشخص اجتماعی نیز دارد. به این صورت که می‌تواند ظرفیت، زمینه و بستری مهم و سازنده را برای پیوند نسل‌ها و نیز امت اسلامی موعود و مطلوب فراهم کند. به‌عنوان شاهد مثال (نک ج ۸) دعاکنندگان با استناد به دلالت‌هایی مانند تزکیۀ اخلاقی، تقویت امید اجتماعی و داشتن سرمشق اخلاقی، می‌توانند تعاملی را شکل دهند که سرشار از تعهدات اجتماعی آینده‌گرا به همراهِ داشتن حس مسئولیت اخلاقی پایدار به‌صورت یک آرمان اخلاقی فرانسلی و فرامرزی است. در این زنجیرۀ استدلال «خود» برخوردار شده یا خواهان تزکیۀ اخلاقی و امید اجتماعی با ابتنا به «مؤمنان» به‌عنوان یک سرمشق اخلاقی-اجتماعی به سمت‌وسوی یک مسئولیت اخلاقی پایدار معطوف به «دیگری» گام برمی‌دارد. از این طریق است که «خود» می‌تواند این سرمشق اخلاقی را برای «دیگری» نیز در قالب یک آرمان اخلاقی نسلی (برای شبکه نسلی خود)، فرانسلی (نسل‌های بعدی دیگر) و فرامرزی (همه دیگران امت مؤمن) در «دعا» درخواست کند و آن را با «عمل دینی»، که کانون آن «تقوی و اقامه صلوه» است، محقق سازد.
جدول ۸: نسبت دینی تعاملی: «خود ـ با ـ دیگری»
| برخی نمونه‌های دعاهای شیعی | دلالت‌های اخلاق اجتماعی | مأخذ |
| ۱- ربنا فاغفرلنا ذنوبنا و کفر عنا سیئاتنا و توفنا مع الابرار (پروردگارا گناهان ما را ببخش و بدی‌هایمان را بپوشان و ما را با نیکان و صالحان بمیران) | تزکیۀ اخلاقی امید اجتماعی سرمشق اخلاقی |
سورۀ آل‌عمران: آیۀ ۱۹۳، |
| ۲- رب اجعلنی مقیم الصلوه و من ذریتی ربنا و تقبل دعاء (پروردگارا ما را برپای دارندۀ نماز قرار ده و نیز فرزندانم را؛ پروردگارا این دعای مرا بپذیر) |
تعهد اجتماعی آینده‌گرا
مسئولیت اخلاقی پایدار
آرمان اخلاقی فرانسلی
|
سورۀ ابراهیم: آیۀ ۴۱، |
| ۳- ربنا اغفرلی و لوالدی و للمؤمنین یوم یقوم الحساب (پروردگارا من و والدینم؛ و همه مؤمنان را در آن روزی که حساب برپای می‌شود، بیامرز) |
مسئولیت اخلاقی پایدار
آرمان اخلاقی فرامرزی
|
سورۀ ابراهیم: آیۀ ۴۱، |
| ۴- ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریانتا قره أعین و اجعلنا للمتقین اماما (پروردگارا ما را از همسران و فرزندانمان مایۀ روشنی چشم قرار ده و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان) |
مسئولیت اخلاقی پایدار
آرمان اخلاقی فرامرزی
|
سورۀ فرقان: آیۀ ۴۷، |
| ۵- ربنا اغفرلنا و لاخواننا الذین سبقونا بالایمان (پروردگارا ما را و برادرانمان را که در ایمان آوری بر ما پیشی گرفته‌اند، بیامرز) |
مسئولیت اخلاقی پایدار
آرمان اخلاقی فرامرزی
|
سورۀ حشر: آیۀ ۱۰، |
| ۶- رب اغفرلی و لوالدی و لمن دخل بیتی مؤمنا و للمؤمنین و للمؤمنات (پروردگارا مرا و والدینم را و تمام کسانی را که با ایمان وارد خانه‌ام شدند و جمیع مردان مؤمن و زنان مؤمنه را بیامرز) |
مسئولیت اخلاقی پایدار
آرمان اخلاقی فرامرزی
|
سورۀ نوح: آیۀ ۲۸ |
بنابراین همان‌گونه که از این نمونه دعا‌ها استنباط می‌شود، گرانیگاه «نسبت تعاملی خود ـ با ـ دیگری» تعهد، مسئولیت و آرمان اخلاقی است که ملهم از «ایمان و تقوی» است؛ آنچه مسئولیت‌آور است. در دو نسبت بعدی «میان خود و دیگری»، که با «مصونیت و مسئولیت» شناخته می‌شود، این گرانیگاه برجسته‌تر می‌شود.
نسبت اخلاقی مصونیت: «حفظ ـ خود ـ از ـ دیگری»
تحقق هرگونه تعامل با دیگری منوط به وجود پیش‌شرط‌ها و پیش‌زمینه‌هایی است که تعامل را مصون از خطرات، مخاطرات و آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی سازد. به عبارت مدرن آن در فلسفۀ اخلاق، لزوم ایجاد هرگونه «اخلاق تعاملی»، اعم از عرفی و شرعی، وجود یک «اجتماع اخلاقی» است؛ طوری که فرد و «سوژۀ اخلاقی» بتواند از مصونیت اخلاقی برای پیشبرد اهداف تعامل با «دیگری» برخوردار شود. از این حیث (همان‌گونه که از مفاد جدول ۹ نیز برمی‌آید) در گفتمان دعای شیعی، «حفظ اخلاقی خود» از «آسیب‌رسانی دیگری» به‌اندازۀ احساس «مسئولیت اخلاقی در برابر دیگری» از اولویت برخوردار است. به این معنا در مسیر برقراری نسبت با دیگری، «خود» باید ضمن داشتن نگرانی و دغدغۀ مراقبت اخلاقی از «دیگری»، پروای مصون ماندن اخلاقی «خود» را نیز در نظر داشته باشد. ازاین‌رو است که دعاکننده دائم در پی تحقق چنین مصونیتی است. با توجه به اینکه براساس آموزه‌های اخلاق اسلامی و معارف شیعی، بسیاری از خاستگاه‌های شر و آسیب اخلاقی در «نفس» (نفس اماره بالسوء و درون خود فرد) تعبیه شده است؛ لذا آنجا هم که پای «نسبت خود و دیگری» به پیش کشیده می‌شود، این نفسانیات «دیگری» است که می‌تواند سرچشمۀ آسیب‌رسانی به «خود و دیگری» باشد.
جدول ۹: نسبت اخلاقی مصونیت: «حفظ ـ خود ـ از ـ دیگری»
| برخی نمونه‌های دعاهای شیعی | دلالت‌های اخلاق اجتماعی | مأخذ |
| ۱- اللهم انی اعوذ بک من طوارق الجن و الانس و زوابعهم و بواقعهم و مکایدهم (خدایا به تو پناه می‌برم از شبیخون زنان جن و انس و خشم جویی‌ها و شرارت‌ها و توطئه‌هایشان) | مسئولیت و تعهد اخلاقی مبارزه با شر | دعای حل مشکلات: ۱۰۸۲، |
| ۲- اللهم انی اعوذ بک من کل شر و من شر کل ذی شر (خدایا به تو پناه می‌برم از کل شر و شرارت کل صاحبان شر) | نگرانی اخلاقی از شر | دعای حل مشکلات: ۱۱۱۷، |
| ۳- اللهم انی اعوذ بک من سطوات شیاطین‌ها و سالاطین‌ها و نکال‌ها و من بغی من بغی علی فی‌ها (خدایا پناه می‌برم به تو از یورش‌های شیاطین و از ستم و تبعات ستمگری آنان و مکایدشان و از ظلم آنکه بر من ستم روا داشته است) | دغدغۀ حفظ اخلاقی | دعای حل مشکلات: ۱۱۲۰، |
| ۴- و قنی شر خلقک من الجن و االنس (و مرا از شر خلق نگهدار) | نگرانی اخلاقی از شر | اعمال ایام هفته؛ دعای مخصوص غروب: ۸۹۷، |
| ۵- اللهم بحق هذه الدعا و بحق هذه االسماء... و اکفنی مونه انسان سوء و قرین سوء و جار سوء و سلطان سوء (خدایا به حق این دعا و به حق این اسما ... مرا از زحمت و شرارت انسان بد و همدم بد و همسایه بد و سلطان بد حفظ کن) | نگرانی اخلاقی از شر | دعای سمات: ۱۲۲-۱۱۷، |
| ۶- اللهم انی ادرء بک فی نحر فلان بن فالان واعوذ بک من شره فاکفینه بما کفیت به انبیائک و اولیائک من خلقک و صالحی عبادک من فراعنه خلقک (خدایا من دفع شرش را میخواهم و از شرش به تو پناه می‌برم. پس شرش را از من دور کن؛ آن طوری که شر فراعنه صفتان و یاغی‌ها را از سرپیامبران و اولیا و بندگان صالحت دور کردی) | مسئولیت و تعهد اخلاقی مبارزه با شر | دعای جوشن صغیر: -۱۶۳، ۱۷۶، |
| ۷- واکفنی شرالجن و الانس من اعدائی (و شر دشمنانم را از جن گرفته تا انس کفایت کن) | مسئولیت و تعهد اخلاقی مبارزه با شر | دعای کمیل: ۱۱۰-۱ |
در مجموع این بحث نشان می‌دهد که بر مبنای گفتمان دعای شیعی، حس اخلاقی مسئولیت در برابر دیگری نمی‌تواند به‌صورت انتزاعی و بدون لحاظ خطرات و مخاطراتی که ناشی از «بی‌اخلاقی خود و دیگری» است، تحقق عینی پیدا کند. از این جهت وجود یک اجتماع اخلاقی ضروری است که در آن همواره «خود و دیگری» دارای نگرانی و دغدغه اخلاقی، حس تعهد به مبارزه با شر، انگیزش برخورداری از سلامت اخلاقی و آرمان مصونیت اخلاقی باشند. این‌ها مواردی هستند که در دعاهای شیعی نیز به‌عنوان محور ایده و رویۀ اخلاق فردی و اجتماعی و اجتماع اخلاقی موردنظر قرار گرفته اند. نسبت اخلاقی «مسئولیت» نیز، که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، بخشی از این پروژۀ اخلاقی است.
نسبت اخلاقی مسئولیت: «خود ـ برای ـ دیگری»
دعاهای مرتبط حاکی از تعاملی هستند که ماهیتاً اخلاقی-اعتقادی است؛ ولی در عین حال تشخص اجتماعی نیز دارند. به این صورت که می‌توانند ظرفیت، زمینه و بستری مهم و سازنده را برای پیوند نسل‌ها و نیز امت اسلامی موعود و مطلوب فراهم کنند. بنابراین همان‌گونه که از این نمونه دعا‌ها استنباط می‌شود، گرانیگاه «نسبت تعاملی خود - با - دیگری» تعهد، مسئولیت و آرمان اخلاقی است که ملهم از «ایمان و تقوی» است.
قلب اخلاقی گفتمانیت دعای شیعی را می‌توان در تولید، تقویت، تعمیق و توسعۀ «حس مسئولیت اخلاقی نسبت به دیگری» ملاحظه کرد. برخلاف برداشت‌های سنتی و کلاسیکی که هم مفسران دعای شیعی و هم دعاکنندگان متعارف داشته و دارند. دعای شیعی از حیث گفتمانی کمتر در خدمت فردگرایی و بیشتر در خدمت «دیگرگرایی اخلاقی» است. تأیید این مدعا را می‌توان در مفاد جدول ۱۰ به‌وضوح دید. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، ارزش متعالی دینی و اخلاقی دغدغۀ نسبت به دیگری، حس مسئولیت نسبت به دیگری و تلاش مستمر برای مصون نگه داشتن دیگری از آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی، بخشی از گفتمانیت دعای شیعی را تشکیل می‌دهد. کافی است به دلالت‌هایی که از دل این دعاهای نمونه استنباط شده است توجه شود، تا مشخص شود چرا باید این حس اخلاقی و «نسبت مسئولیت خود برای دیگری» در ذهن و قلب «شخص دعاکننده» (و در صورت تحقق عملی آن در عمل دینی او) بر لزوم حفظ یک «اخلاق اجتماعی معطوف به دیگری» و یک «اجتماع اخلاقی مشتمل بر خود و دیگری» متمرکز شود. مؤلفه‌های این دو نوع اخلاق به همبسته در دعای شیعی (نک ج ۱۰) طیفی گسترده از اعمال اخلاقی متعالی را شامل می‌شوند که برای تحقق عینی اخلاق اجتماعی و اجتماع اخلاقی معطوف به «دیگرگرایی»، پیش‌شرط هستند. برخی از این‌ها عبارتند از: پرهیز از غرور، فریب، ظلم، تحقیر، توهین و تلاش برای همیاری. در نسبتِ اخلاقیِ مسئولیت که ناظر به «خود ـ برای ـ دیگری» است، همواره دعاکننده در پی تحقق آن نوع اخلاق اجتماعی و اجتماع اخلاقی است که در آن، خود و دیگری به‌صورتی فراگیر بتوانند از یک زیست اخلاقی پربار از آموزه‌های دینی برخوردار شوند. در اینجا پای نسبت دیگری به میان می‌آید که می‌تواند در تقویت این پروژه مؤثر باشد. منظور «نسبت خود ـ متعالی ـ از ـ دیگری» است که در آخرین بخش این تحلیل به آن خواهیم پرداخت.
جدول ۱۰: نسبت اخلاقی مسئولیت: «خود ـ برای ـ دیگر»
| برخی نمونه‌های دعاهای شیعی | دلالت‌های اجتماع اخلاقی و اخلاق اجتماعی | مأخذ |
| ۱- والا تفسد عبادتی بالعجب و اجر للناس علی یدی الخیر و التمحقه بالمن و هب لی معالی الاخلاق و اعصمنی من الفخر (عبادتم را به خودبینی تباه مکن و به دست من کار خیر مردم را اجرا کن؛ ولی با منت گذاریم آن را از بین مبر و مرا به پایه‌های بلند اخلاقی برسان و از فخر کردن نگاه دار) | حس مسئولیت همیاری تعهد به اخلاق اجتماعی |
دعای مکارم الاخلاق: ۱۸۱- ۱۸۷، |
| ۲- و اکفنی مونه معره العباد (و از من رنج رساندن به بندگانت را کفایت کن) |
دغدغۀ ایفای مسئولیت
نگرانی اخلاقی از آسیب دیگری
|
دعای حضرت مهدی (عج) ۱۹۸-۲۰۰، |
| ۳- و اسألک فی مظالم عبادک عندی (خدایا به درگاهت استغفار می‌کنم از حقوق و مظلمه‌هایی که از بندگانت بر گردن من مانده است) |
دغدغۀ ایفای مسئولیت
نگرانی اخلاقی از آسیب دیگری
|
اعمال ایام هفته؛ دعای روز دوشنبه: ۹۲۷-۹۲۹، |
| ۴- اللهم انی اعوذ بک ... مباهات المکثرین و الازراء بالمقلین و سوء الولایه لمن تحت ایدینا و أن نعضد ظالما او نخذل ملهوفا ... و نعوذ بک ان ننطوی علی غش احد (بارال‌ها پناه می‌برم به تو از به خود نازیدن توانگران و خوار شمردن ناچیزان و بدرفتاری بازیر دستان...؛ و از یاری کردن ستمگران و خوار داشتن ستمدیدگان... و پناه می‌برم به تو از اینکه در دل خیال فریب کسی را بپرورانم) |
دغدغۀ ایفای مسئولیت
نگرانی اخلاقی از آسیب دیگری
حس مراقبت اخلاقی از دیگری
تعهد مبارزه اخلاقی با شر و ظلم
|
صحیفۀ سجادیه، دعای ۸ بندهای: ۳-۵، |
| ۵- اللهم فکما کرهت الی ان اظلم فقنی من ان اظلم (بار خدایا همچنان که ستمدیدگی را در چشم من بد آراسته‌ای، مرا از ستمگری نیز رویگردان کن) | تعهد مبارزۀ اخلاقی با شر و ظلم | صحیفۀ سجادیه، دعای ۱۴ بند: ۱۰، |
| ۶- فقصرت یدی و ضاق وسعی عن رد‌ها الیه (از تو درخواست می‌کنم مرا عفو کنی به‌خاطر ظلمی که به دیگری کرده‌ام و توان حلالیت جویی آن را ندارم) |
تعهد مبارزۀ اخلاقی با شر و ظلم |
اعمال ایام هفته؛ دعای روز دوشنبه: ۹۲۷-۹۲۹، |
| ۷- وَ کُفّ ایدینا عن الظلم والسرقه؛ و اغضض ابصارنا عن الفجور و الخیانه و اسدد اسماعنا عن اللغو و الغیبه (بارال‌ها دستانمان را از ظلم و سرقت بازدار، چشمانمان را از هرزگی و خیانت بسته نگهدار و گوش‌هایمان را از شنیدن سخنان لغو و بیهوده حفظ کن) |
دغدغۀ ایفای مسئولیت
نگرانی اخلاقی از آسیب دیگری
حس مراقبت اخلاقی از دیگری
تعهد مبارزۀ اخلاقی با شر و ظلم
|
اعمال ایام هفته؛ دعای روز یکشنبه: ۹۲۶، |
| ۸- و حلنی بحلیه الصالحین و البسنی زینه المتقین فی بسط العدل و کظم الغیض و اطفاء النائره و ضم اهل الفرقه و اصلاح ذات البین و لزوم الجماعه (بارال‌ها مرا به صفت نیکان بیارای در گسترش عدل، فرو بردن خشم، خاموش کردن فتنه، گردآوردن مردم پراکنده، اصلاح امورات مردم و لزوم همراهی با جماعت) |
دغدغۀ ایفای مسئولیت
نگرانی اخلاقی از آسیب دیگری
حس مراقبت اخلاقی از دیگری
تعهد مبارزۀ اخلاقی با شر و ظلم
|
دعای مکارم الاخلاق: ۱۸۱-۱۸۷ |
نسبت اخلاقی مرتبت: «خود ـ آماده ـ برای ـ دیگری»
درخواست تعالی اخلاقی از سوی دعاکنندۀ شیعی (که در معارف اخلاقی دینی از آن به «تخلیه» از رذائل، «تحلیه» یا آراستگی به صفات پسندیده و «تزکیه» یا پالوده شدن و ناب شدن اخلاقی تعبیر می‌شود) از اهداف پروژۀ گفتمانی دعای شیعی است. در دو نمونۀ دعای برجستۀ ذکر شده نیز (نک ج ۱۱) این ادعا به‌خوبی تأیید شده است. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود در اینجا دعاکنندۀ شیعی به‌دنبال درخواست مرتبت اخلاقی نسبت به دیگری برای تقویت هژمونی و سلطه و کسب قدرت عرفی «خود بر دیگری» نیست؛ بلکه برعکس، به‌دنبال «آمادگی اخلاقی» برای «بهزیستی مشتمل بر خود و دیگری» است.
جدول ۱۱: نسبت اخلاقی مرتبت: «خود ـ آماده ـ برای ـ دیگری»
| برخی نمونه‌های دعاهای شیعی | دلالت‌های اخلاقی | مأخذ |
| ۱- و اجعلنی من احسن عبیدک نصیبا عندک و اقربهم منزله منک و اخصهم زلفه لدیک (نصیبم را پیش خودت بهتر از بهترین بندگانت قرار ده و منزلتم را نزد خودت نزدیک‌تر از آنان کن و رتبه‌ام را در پیشگاهت مخصوص‌تر از آنان قرار ده) | آمادگی اخلاقی برای بهزیستی | دعای کمیل: ۱۱۰-۱۰۲، |
| ۲- و حلنی بحلیه الصالحین و البسنی زینه المتقین ... و حسن السیره ... و ایثار التفضل و ترک التعییر و االافضال علی غیر المستحق (مرا به صفات نیکان بیارای و بر من لباس تقوی بپوشان ... و به من سیرت نیکو، ازخودگذشتگی و بخشش به دیگری و فروگذاشتن خرده‌گیری و ترک احسان دربارۀ نااهل عطا کن) | آمادگی اخلاقی برای بهزیستی | دعای مکارم الاخلاق: ۱۸۱-۱۸۷ |
ازاین‌رو تمام مفاد دعاهای درخواستی به‌خوبی مؤید این آمادگی اخلاقی برای انجام بهتر تعهدات و مسئولیت‌های اخلاقی-اجتماعی در قبال «خود و دیگری» است؛ بنابراین در حالی که تقویت و بازتولید روزمرۀ «حس مسئولیت اخلاقی در قبال دیگری» قلب گفتمانیت دعای شیعی است. کسب «آمادگی اخلاقی» برای انجام بهتر تعهدات و مسئولیت‌های اخلاقی-اجتماعی در قبال «خود و دیگری» را باید «رسالت گفتمانی دعای شیعی» دانست.
به‌جای نتیجه
مفصل‌بندی «گفتمانیت دعای شیعی» می‌تواند «دعاکنندۀ شیعی» را در زندگی روزمره‌اش به سمت‌وسوی دیگرگرایی فوق‌العاده جذاب و کارساز راهنمایی کند. «دیگرگرایی» که می‌تواند به بهزیستی اخلاقی و اجتماعی-فرهنگی جامعه در شرایط اقتصادی-سیاسی ملتهب و بسیار فردگرای مدرنیستی و سکولارزدۀ کنونی در ایران و جوامع چندفرهنگی در جهان اسلام کمک کند.
برای فهم بهتر و نزدیک به مطلوب این «رسالت گفتمانی دعای شیعی»، مناسب‌ترین شیوه نشان دادن مفصل‌بندی گفتمانی از «نسبت‌های خود و دیگری» در دعای شیعی است. در جدول ۱۲ تلاش شده است تا عناصر اساسی این مفصل‌بندی عرضه شود. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، نشان دادیم که گفتمانیت دعای شیعی، از ظرفیت‌های لازم برای شکل دادن به نسبت متوازن اخلاقی و اجتماعی خود و دیگری برخوردار است. در گفتمانیت دعای اسلامی، به‌صورت عام و گفتمانیت دعای شیعی، به‌صورت خاص و موسع آن، ماهیت این نسبت‌ها شش سویه است: «خود ـ وابسته ـ به ـ خداوند»، «خود ـ بر ـ دیگری»، «خود ـ با ـ دیگری»، «خود ـ از ـ دیگری»، «خود ـ برای ـ دیگری» و «خود ـ آماده ـ برای ـ دیگری». نسبت «خود ـ وابسته ـ به ـ خداوند» بخشی از گفتمانیت این نوع دعا است که متوجه شکل دادن به نحوه‌ای از برقراری «نسبت میان خود و دیگری» است؛ به‌صورتی که «خود» بتواند «خودش» را همواره در زیست اجتماعی و اخلاقی‌اش «خودی متوکل و وابسته به خداوند» و در همان حال «خودی مستغنی و بی‌نیاز از دیگری» بداند. نسبت «خود ـ بر ـ دیگری» در نگاه اعتقادی اسلامی و شیعی و در نسبت خود و دیگری، اصل و اساس «حفظ دیگری» است. ولی این بینش و عمل، مشروط و مقید به ملاحظاتی است؛ به عبارتی می‌توان در گفتمانیت دعای شیعی هم شاهد «حفظ کامل دیگری» به‌صورت بیشینۀ آن بود و هم «حفظ مشروط و مقید دیگری» را به‌صورت کمینۀ آن ملاحظه کرد. این وضعیت کمینه را به‌خوبی می‌توان در «نسبت مواجهه و تقابل خود با دیگری» مشاهده کرد. بر این اساس «دیگری» که مشمول مواجهه و تقابل است، فی‌نفسه اجتماعی نیست (مانند «برون گروه» در مقابل «درون گروه» که موضوع فلسفه و جامعه‌شناسی غربی است)؛ بلکه از اساس، امری «اعتقادی» است که البته تشخص اجتماعی نیز پیدا می‌کند. نمونۀ معرف و تیپیکال آن در معارف دینی «کافران» هستند. نسبت «خود ـ با ـ دیگری» بیشینه‌ترین بخش از نسبت خود و دیگری است که از اساس مستند به راهبرد گفتمانی متن مقدس (قرآن) است: تعامل پایدار، مستمر، پویا و سازنده از خلال فرآیند هم‌اعتقادی با «دیگری» (مؤمن).
در حالی که تقویت و بازتولید روزمرۀ «حس مسئولیت اخلاقی در قبال دیگری» قلب گفتمانیت دعای شیعی است، کسب «آمادگی اخلاقی» برای انجام بهتر تعهدات و مسئولیت‌های اخلاقی اجتماعی در قبال «خود و دیگری» را باید «رسالت گفتمانی دعای شیعی» دانست.
دعاهای مرتبط حاکی از تعاملی هستند که ماهیتاً اخلاقی-اعتقادی است؛ ولی در عین حال تشخص اجتماعی نیز دارند؛ به این صورت که می‌توانند ظرفیت، زمینه و بستری مهم و سازنده را برای پیوند نسل‌ها و نیز امت اسلامی موعود و مطلوب فراهم کنند. بنابراین همان‌گونه که از این نمونه دعا‌ها استنباط می‌شود، گرانیگاه «نسبت تعاملی خود ـ با ـ دیگری» تعهد، مسئولیت و آرمان اخلاقی است که ملهم از «ایمان و تقوی» است. آنچه مسئولیت‌آور است، نسبت «حفظ ـ خود ـ از ـ دیگری» عامل تحقق هرگونه تعامل با دیگری است و منوط است به‌وجود پیش‌شرط‌ها و پیش‌زمینه‌هایی که تعامل را مصون از خطرات، مخاطرات و آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی سازد. به عبارت مدرن آن در فلسفۀ اخلاق، لزوم ایجاد هرگونه «اخلاق تعاملی»، اعم از عرفی و شرعی، وجود یک «اجتماع اخلاقی» است؛ طوری که فرد و «سوژۀ اخلاقی» بتواند از مصونیت اخلاقی برای پیشبرد اهداف تعامل با «دیگری» برخوردار شود. از این حیث در گفتمان دعای شیعی، «حفظ اخلاقی خود» از «آسیب‌رسانی دیگری» به‌اندازۀ احساس «مسئولیت اخلاقی در برابر دیگری» از اولویت برخوردار است. به این معنا در مسیر برقراری نسبت با دیگری، «خود» باید ضمن داشتن نگرانی و دغدغۀ مراقبت اخلاقی از «دیگری»، پروای مصون ماندن اخلاقی «خود» را نیز در نظر داشته باشد. ازاین‌رو است که دعاکننده دائم در پی تحقق چنین مصونیتی است. نسبت «خود ـ برای ـ دیگری» قلب اخلاقی گفتمانیت دعای شیعی است و آن را می‌توان در تولید، تقویت، تعمیق و توسعۀ «حس مسئولیت اخلاقی نسبت به دیگری» ملاحظه کرد. برخلاف برداشت‌های سنتی و کلاسیکی که هم مفسران دعای شیعی و هم دعاکنندگان متعارف داشته و دارند، دعای شیعی از حیث گفتمانی کمتر در خدمت فردگرایی و بیشتر در خدمت «دیگرگرایی اخلاقی» است. تأیید این مدعا را می‌توان در مفاد ارزش متعالی دینی و اخلاقی دغدغۀ نسبت به دیگری، حس مسئولیت نسبت به دیگری و تلاش مستمر برای مصون نگه‌داشتن دیگری از آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی دید که بخشی از گفتمانیت دعای شیعی را تشکیل می‌دهد. کافی است مشخص شود چرا باید این حس اخلاقی و «نسبت مسئولیت خود برای دیگری» در ذهن و قلب «شخص دعاکننده» (و در صورت تحقق عملی آن در عمل دینی او) بر لزوم حفظ یک «اخلاق اجتماعی معطوف به دیگری» و یک «اجتماع اخلاقی مشتمل بر خود و دیگری» متمرکز شود. نسبت «خود ـ آماده ـ برای ـ دیگری» درخواست تعالی اخلاقی از سوی دعاکننده شیعی است (که در معارف اخلاقی دینی از آن به «تخلیه» از رذائل، «تحلیه» یا آراستگی به صفات پسندیده و «تزکیه» یا پالوده شدن و ناب شدن اخلاقی تعبیر می‌شود). در این مقام دعاکننده شیعی به دنبال درخواست مرتبت اخلاقی نسبت به دیگری برای تقویت هژمونی و سلطه و کسب قدرت عرفی «خود بر دیگری» نیست؛ بلکه برعکس، به دنبال «آمادگی اخلاقی» برای «بهزیستی مشتمل بر خود و دیگری» است. ازاین‌رو تمام مفاد دعاهای درخواستی به‌خوبی مؤید این آمادگی اخلاقی برای انجام بهتر تعهدات و مسئولیت‌های اخلاقی اجتماعی در قبال «خود و دیگری» است. بنابراین در حالی که تقویت و بازتولید روزمره «حس مسئولیت اخلاقی در قبال دیگری» قلب گفتمانیت دعای شیعی است، کسب «آمادگی اخلاقی» برای انجام بهتر تعهدات و مسئولیت‌های اخلاقی اجتماعی در قبال «خود و دیگری» را باید «رسالت گفتمانی دعای شیعی» دانست. مفصل‌بندی «گفتمانیت دعای شیعی» می‌تواند «دعاکننده شیعی» را در زندگی روزمره‌اش به سمت‌وسوی دیگرگرایی فوق‌العاده جذاب و کارساز راهنمایی کند. «دیگرگرایی» که می‌تواند به بهزیستی اخلاقی و اجتماعی فرهنگی جامعه در شرایط اقتصادی سیاسی ملتهب و بسیار فردگرای مدرنیستی و سکولارزده کنونی در ایران و جوامع چندفرهنگی در جهان اسلام کمک کند.
جدول ۱۲: یک مفصل‌بندی گفتمانی از «نسبت‌های خود و دیگری» در دعای شیعی
| گونه نسبت‌ها | سویه نسبت‌ها | دلالت نسبت‌ها | پیامد نسبت‌ها |
| ۱- متافیزیکی | مستغنی (استقلال از دیگری) (خود ـ وابسته ـ به ـ خداوند) |
اخلاقی | توکل بر خداوند در تعاملات روزمره؛ چشم‌پوشی از منافع و علایق فردگرایانه در تعاملات با دیگری؛ تقویت امید اخلاقی؛ تقویت اخلاقی اعتمادبه‌نفس |
| ۲- دینی | تقابلی (مواجهه با دیگری) (خود ـ بر ـ دیگری) |
اخلاق اجتماعی | امید اجتماعی؛ مبارزۀ اخلاقی؛ تعهد اخلاقی؛ توان اخلاقی |
| تعاملی (همراهی با دیگری) (خود ـ با ـ دیگری) |
اخلاق اجتماعی | تزکیۀ اخلاقی؛ امید اجتماعی؛ سرمشق اخلاقی؛ تعهد اجتماعی آینده‌گرا؛ آرمان اخلاقی فرانسلی؛ آرمان اخلاقی فرامرزی | |
| ۳- اخلاقی | مصونیت (حفظ خود) (خود ـ از ـ دیگری) |
اجتماع اخلاقی | مسئولیت اخلاقی مبارزه با شر؛ تعهد و مسئولیت اخلاقی حفظ خود؛ دغدغه، نگرانی و تعهد اخلاقی در مراقبت از دیگری |
| مسئولیت (حفظ دیگری) (خود ـ برای ـ دیگری) |
اخلاق اجتماعی و اجتماع اخلاقی | مسئولیت همیاری اجتماعی؛ تعهد اخلاقی مراقبت؛ دغدغۀ اخلاقی مسئولیت؛ نگرانی اخلاقی تعامل | |
| مرتبت (ارتقاء خود) (خود ـ آماده ـ برای ـ دیگری) |
اخلاقی | آمادگی اخلاقی ایفای مسئولیت دیگری |
پی‌نوشت:
* این گزارش برگرفته از طرح پژوهشی با عنوان «تحلیل گفتمان اجتماعی دینی دعای شیعی» که با حمایت «دانشگاه آزاد اسلامی آشتیان» انجام شده است و ۳ مقالۀ علمی از این طرح به قلم دکتر «سیدمحمود نجاتی‌حسینی» تاکنون منتشر شده که مبنای نگارش این گزارش بوده و عناوین آن به قرار ذیل است:
۱- موقعیت اجتماعی گرایش به دعا در جامعه ایرانی - اسلامی معاصر (یک تحلیل ثانویه)، دکتر «سیدمحمود نجاتی‌حسینی»، «اسلام و علوم اجتماعی»، سال پنجم، بهار و تابستان ۱۳۹۲، شماره ۹.
۲- دعا: یک کنش اجتماعی دینی – مؤثر، مستمر، فراگیر (تحلیل ادبیات دعاپژوهی)، دکتر «سیدمحمود نجاتی‌حسینی»، «مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران»، دورۀ دوم، بهار ۱۳۹۲، شماره ۱ (پیاپی ۵).
۳- نسبت «خود-دیگری» در گفتمان دعای شیعی: (پیوند الهیات اجتماعی و فلسفۀ اجتماعی دعا)، دکتر «سیدمحمود نجاتی‌حسینی»، «راهبرد فرهنگ»، سال چهارم، تابستان و پاییز ۱۳۹۰، شماره ۱۴ و ۱۵.
/انتهای پیام/
در این رابطه بخوانید
اخبار مرتبط
ارسال نظر
