گروه جامعه و اقتصاد «سدید»؛ اگر به خاطرات سال پیش خود باز گردید، گویی همین دیروز بود که کرونا ووهان چین را درگیر خود کرده و ما در هزاران کیلومتر آن طرف تر دنیا به خود دلگرمی می دادیم که کرونا در همان چین مهار می شود، اما اکنون و پس گذشت تنها یک سال، روند گسترش بیماری چنان سریع بوده که هر کشوری حتی در دور دست ها، صد ها کشته کرونا را در خلوت قرنطینه به خاک سپرده است، اما گستردگی این ویروس تنها در پهنه کره خاکی نیست بلکه کرونا به نوعی ابعاد زندگی تک تک انسان ها را تحت شعاع قرار داده است، لذا می توان از نسبت کرونا با هر چیزی پرسید؛ نسبت کرونا با مراسمات شادی، مراسمات عزا، نهاد دین و مناسبک مذهبی، تحصیل، اشتغال و تولید و حتی مناسبات بین الملل و روابط سیاسی چیست؟ یکی از مسائلی که تحت الشعاع ویروس کرونا قرار داشته، مقوله مسئولیت اجتماعی است، لذا می توان این پرسش را مطرح کرد که مسئولیت اجتماعی در دوران کرونا چه تحولاتی را پشت سر نهاده است؟
تعریف مسئولیت اجتماعی
مسئولیت اجتماعی یا «social responsibility» در کاربرد رایج خویش در مباحث جامعه شناختی و سیاست گذاری، به معنای آن است که شرکت ها و نهاد ها بخشی از درآمد حاصل از فعالیت خود را به بخش خیریه اختصاص دهند؛ در این زمینه تنها کافی است تا با کلید واژه «مسئولیت اجتماعی» در فضای مقالات اقدام به جستجو کنید[1]، عمده پژوهش های صورت گرفته، با همین نگاه به بررسی اثرات مسئولیت اجتماعی در بخش خاصی از اقتصاد و مشاغل پرداخته اند. اما موضوعی که ما در این نوشتار از آن با عنوان مسئولیت اجتماعی یاد می کنیم، أمر گسترده تری است که معنای رایج، تنها بخشی از آن را شکل می دهد. مسئولیت اجتماعی در تعریف مطلوب ما، عبارت است از: «یک چارچوب و محدوده اخلاقی است که در آن وظایف مختلفی که تمامی آن ها دارای منافع برای جامعه هستند، بر عهده فرد، سازمان و یا نهادی خاص گذاشته می شود.» معادل دینی واژه «مسئولیت اجتماعی» در بحث مذکور، عنوان «تعاون بر خیر» است؛ لذا معنای مورد نظر در این بحث اختصاصی به شرکت های تجاری ندارد بلکه آن را می توان هم در شخصیت های حقوقی مانند شرکت ها و صنوف و هم در شخصیت های حقیقی یعنی خود اشخاص دنبال کرد. نقطه مقابل مسئولیت اجتماعی در این تعریف، «بی تفاوتی اجتماعی» قرار دارد.
شاخص های مسئولیت اجتماعی
مقوله مسئولیت اجتماعی تا حدودی أمری انتزاعی است لذا لازم است که برای سنجش آن شاخص هایی در نظر گرفت تا از طریق سنجش آن شاخص ها به قضاوتی در خصوص نسبت کرونا و مسئولیت اجتماعی دست یافت.[2]
شاخص های مسئولیت اجتماعی عبارت اند از مجموعه از تعهد ها، تعهد به هم نوع، تعهد به قانون، تعهد به محیط زیست، تعهد به حقوق زیر دست و ده ها تعهد دیگر اما چیزی که در بحث فعلی بیشتر مورد نظر قرار دارد، مقوله تعهد به قانون علی الخصوص با توجه به قوانین مرتبط با کرونا همچون قرنطینه و منع آمد و شد و تعهد به هم نوع با توجه به مقوله فاصله اجتماعی، مسئولیت در برابر انتقال ویروس به دیگران، آموزش در دوران کرونا، امور خیریه و کارهای جهادی است.
اهمیت مبحث
مسئولیت اجتماعی از طرفی خود می تواند معلول مسائل زیر باشد و از طرفی علت آن، به عبارت دیگر با مسائل زیر دارای رابطه تأثیر و تأثیری است:
الف: تقویت روحیه همبستگی و انسجام ملی: اسنجام ملی یک از فاکتور های اعتلای کشور هاست، تنها با انسجام ملی است که کار های بزرگ رقم می خورد، با تصور بهتر این مقوله کافی است به شرایط جنگی که کشوری بیگانه حیثیت ملت را تهدید می کند نگاه بیندازد، در چنین شرایطی همبستگی ملی علیه دشمن خارجی شکل گرفته و از کیان کشور دفاع می کند. نمونه بارز چنین مسئله را ما در دفاع مقدس تجربه کرده ایم، بنابراین انسجام ملی می تواند حافظ حیات یک کشور قرار گیرد.
ب: کاهش نابرابری های ناشی از توسعه: تجربه سیاست های توسعه غربی در سراسر دنیا ، نشان می دهد که این سیاست ها موجب شکل گیری نابرابری و شکاف طبقاتی می شود، هرچند که وعده نظریه پردازان آن کاهش این نابرابری در مراحل بعدی توسعه است[3] اما کمک به قشر آسیب پذیر از برنامه های توسعه در برهه هایی از زمان أمری ضروری است. از آنجا که امکانات دولت ها برای حمایت از این اقشار محدود است، لذا گسترش مسئولیت اجتماعی می تواند بار بزرگی در این زمینه برداشته و کوجبات افزایش رضایت اجتماعی را فراهم آورد.
مسئولیت اجتماعی در دیگر کشور ها
مسئولیت اجتماعی مختص به کشور ما نبوده و در دیگر کشور های دنیا به نحو جدی پیگیری می شود:
«برای مثال کشور دانمارک در نهادی شبیه وزارت اقتصاد ما دبیرخانه‌ای به نام دبیرخانه مسئولیت اجتماعی دارد که مدیریت آن در اختیار مدیران موفق بخش غیر دولتی است و بخش عمده‌ای از اقدامات و خدمات و منابع مربوط به حوزه اجتماعی و رفاه توسط همین ظرفیت مسئولیت اجتماعی انجام میشود. امروزه بسیاری از بودجه حوزه رفاه اجتماعی دانمارک به ویژه برای افراد دارای نیاز های خاص از جمله معلولین،کودکان و ... در این کشور از طریق ایفای مسئولیت های اجتماعی شرکت ها وبنگاه ها وبانک‌ها تامین میشود که بارمالی تحمیل شده به بودجه عمومی این کشورراکم میکند.دانمارک با این که کشور ثروتمندی است، باز هم از این ظرفیت مسئولیت اجتماعی غافل نشده است. در آنجا بخش معلولان را کلاً یک موسسه غیر دولتی تقبل کرده و تمام هزینه ها و خدمات لازم در این حوزه را این موسسه عهده دار شده بود. دبیرخانه، این ظرفیتها را شناسایی میکند و با جایی که مسئول ارائه خدمات است لینک میکند. ما در ایران بسیاری از این ظرفیتها را داریم که اگر درست معرفی شوند می توانند به کشور ارائه خدمات اجتماعی بهتر و با کیفیت تری نمایند. در بسیاری از کشور ها داشتن نشان مسئولیت اجتماعی برای شرکت ها و برند ها یک امتیاز به حساب می آید.[4]»
کشور هایی که عمدتا نظام مالی خود را از طریق مالیات اداره می کنند، با قرار دادن تخفیف های مالیاتی سعی در ایجاد جذابیت برای مسئولیت اجتماعی می کنند.
کرونا، تعهد به قانون و هم نوع
در ادامه این پرونده تلاش داریم تا شرحی از تأثیرات کرونا بر مقوله مسئولیت اجتماعی، علی الخصوص با تکیه بر دو مبحث تعهد به قانون و تعهد به هم نوع بیندازیم.
[1] https://b2n.ir/481991
[2] در مباحث روش تحقیق این موضوع تحت عنوان نردبان انتزاع مطرح می شود، شاخص ها در حقیقت نردبان هایی هستند که واسطه میان واقعی بیرونی و نظریه انتزاعی قرار می گیرند، برای مثال اگر شما بخواهید عدالت را در جامعه ای اندازه گیری کنید، لازم است برای آن شاخص هایی تعیین کنید از جمله آمار فاصله و شکاف طبقاتی و ... چراکه خود عدالت أمری انتزاعی بدین نحو که نمی توان در خارج آن را نشان داد، بلکه ما آثار آنرا از طریق شاخص ها می بینیم، از جمله این مفاهیم انتزاعی مقوله مسئولیت اجتماعی است.
[3] بررسی کیفیت این نابرابری و صحت این وعده ها خود فرصت دیگری را می طلبد که خارج از موضوع این نوشتار است.
[4] گفتگوی دکتر موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران با خبرگزاری صدا و سیما (https://b2n.ir/462611)
/انتهای پیام/
