درباره جمالزاده و نامزدی‌اش برای دریافت جایزه‌نوبل ادبیات

به گزارش «سدید»؛ یکی دو سال اخیر، بیشتر از همیشه درباره محمدعلی جمالزاده شنیده‌ایم؛ نویسنده‌ای که بیشتر ما در دوران دبیرستان با داستان «کباب غاز» او را شناختیم و از میان ما آن‌ها که علاقه‌مند ادبیات‌داستانی شدند، احتمالا از جمالزاده داستان‌های بیشتری خواندند و می‌دانند او یکی از بنیانگذاران ادبیات‌داستانی معاصر است که در داستان‌های واقعگرایانه‌اش در نقش یک منتقد اجتماعی ظاهر می‌شد و اشتباه‌های رفتاری مردمش را به طنز می‌کشید.

 

جمالزاده اهل اصفهان بود و ۲۳ سال قبل در چنین روزی در یک خانه سالمندان در ژنو از دنیا رفت. اگر چه سال‌هایی که در ایران زندگی کرد در مقیاس عمر ۱۰۵ ساله‌اش، عدد قابل اعتنایی نیست، اما به زبان و ادبیات فارسی خدمتی قابل تحسین کرده است؛ او داستان‌های زیادی نوشته و نیز ترجمه کرده، اما دایره تالیفاتش به داستان ختم نمی‌شود.

 

تاریخ ادبیات و جامعه‌شناسی نیز از دیگر علاقه‌مندی‌های محمدعلی جمالزاده بوده و در نهایت از او آثاری با میزان کیفیتی به جا مانده که دو دهه بعد از مرگش همچنان خبرساز باشد و درباره‌اش حرف‌هایی تازه برای گفتن وجود داشته‌باشد. طی یکی دو سال اخیر رویداد‌ها و اتفاقاتی مرتبط با جمالزاده رخ داده که مروری بر آن‌ها نشان می‌دهد او دو دهه بعد از حیاتش، هنوز به شکلی متفاوت در جریان ادبیات و هنر ایران حضور دارد و تاثیرگذار است.

در دهه ۹۰ با خبر شدیم جمالزاده نامزد نوبل ادبیات بوده‌است
شاید این خبر مربوط به دیروز و امروز نباشد، اما درباره نویسنده‌ای که ۲۳ سال پیش از میان ما رفته، تازگی دارد و مهر تاییدی است بر مانایی آفرینندگان آثار ادبی و هنری در طول زمان. جمالزاده نامزد جایزه‌نوبل ادبیات شده‌بود؛ آن هم نه یک بار بلکه سه بار. اما آخرین مورد برمی‌گردد به سال گذشته که مشخص شد، محمدعلی جمالزاده سال ۱۹۶۹ در فهرست نامزد‌های نوبل ادبیات بوده‌است.

 

سال گذشته با آزاد شدن اسناد مرتبط با جایزه‌نوبل، معلوم شد به پیشنهاد ایران‌شناس دانمارکی، یس پیتر آسموسن، جمالزاده در فهرست ۱۰۳نفره نامزد‌های نوبل ۱۹۶۹ قرار گرفته بود، اما در نهایت جایزه به ساموئل بکت نمایشنامه‌نویس رسید. گویا جمالزاده دو نوبت دیگر هم نامزد نوبل‌ادبیات بوده است؛ بار اول در ۱۹۶۵ ریچارد نلسون فرای، ایران‌شناس معروف که نوروز ۱۳۹۳ درگذشت و آرزوی دفنش در کنار زاینده رود با حاشیه‌هایی رو به‌رو بود از هاروارد، اسم جمالزاده را به عنوان نامزد نوبل ادبیات ۱۹۶۵ پیشنهاد داد. آن سال میخائیل شولوخف برنده نوبل شد. دو سال بعد، احسان یارشاطر از دانشگاه تهران، جمالزاده را برای نوبل ادبیات ۱۹۶۷ نامزد کرد که میگل آنخل آستوریاس برنده شد.

درباره جمالزاده و نامزدی‌اش برای دریافت جایزه‌نوبل ادبیات، سال گذشته به تاریخ اول بهمن ماه صابر محمدی گزارش مفصلی نوشت و به لابی پهلوی برای برنده نشدن جمالزاده هم پرداخت که با عنوان «دلجویی از بکت، حذف جمالزاده» قابل جست‌وجوست.

 در دهه ۹۰ یک جایزه‌ادبی به نام جمالزاده پا گرفت
دو دهه بعد از درگذشت جمالزاده، یک جایزه به نامش راه‌اندازی شد؛ از سال ۹۷ یک جایزه‌ادبی به نام محمدعلی جمالزاده در زادگاه این نویسنده آغاز به کار کرده‌است. قبل از آن اصفهانی‌ها یک جایزه‌ادبی دیگر به نام شهرشان برگزار می‌کردند که سرنوشت نامعلومی پیدا کرد؛ اما به نظر می‌رسد با وجود یک سال وقفه، جایزه جمالزاده ادامه داشته‌باشد.

 

دور اول جایزه‌ادبی جمالزاده در آستانه صدساله شدن داستان‌کوتاه مدرن ایرانی، به یاد جمالزاده که از نماد‌های ادبی شهر اصفهان است، مهر ماه ۹۷ در سه بخش داستان آزاد، داستان اصفهان و زندگی‌نگاره فراخوان داد. نویسندگانی، چون علی خدایی، محمدطلوعی، آرش صادق‌بیگی و جمعی از نویسندگان اصفهانی داوری این جایزه را به‌عهده گرفتند و ۱۵۴۷ اثر از سراسر ایران و نیز از خارج از کشور به این جشنواره ارسال شد.

 

این میزان مشارکت، حکایت از موفقیت اولین دوره جایزه جمالزاده داشت و آینده‌اش را به نوعی تضمین می‌کرد؛ اما برنامه‌ریزی‌ها درست از آب در نیامد و فراخوان دومین دوره این جایزه که قرار بود آذر ماه ۹۸ منتشر شود به تعویق افتاد و در نهایت علیرضاروحانی، معاون فرهنگی و هنری سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان خبر داد که به دلیل تعویق در زمان برگزاری جشنواره، قرار بر این است که دومین دوره جایزه جمالزاده سال ۹۹ برگزار شود.

تعویق در گام دوم این جایزه و بعد از آن شیوع ویروس کرونا این بیم را ایجاد کرده‌بود که جایزه‌ادبی جمالزاده هم به سرنوشت جایزه‌ادبی اصفهان تبدیل شود؛ اما خوشبختانه این طور نشد و در نهایت دور دوم جایزه جمالزاده با وجود شیوع ویروس کرونا، تابستان امسال به دبیری مجید قیصری برگزار شد و برگزیدگانش را معرفی کرد.

جایزه جمالزاده را سازمان فرهنگی اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان برگزار می‌کند و هدفش ارتقای فرهنگ شهروندی و جایگاه اصفهان در داستان‌نویسی کشور است. این جایزه دو بخش دارد؛ بخش آزاد و بخش اصفهان. بخش اصفهان دو بخش دارد و داستان‌کوتاه و ناداستان‌های مرتبط با شهر اصفهان را می‌پذیرد. بخش آزاد این مسابقه نیز شامل داستان‌هایی با درونمایه و مضامین آزاد است که ذوق، خلاقیت و توانایی نویسندگان را بروز می‌دهد. شاید همین که جایزه‌ادبی جمالزاده در روزگار تلخ کرونا، توانسته به حیاتش ادامه دهد و دومین گام را بردارد، امیدی باشد برای تداوم آن؛ اگر این جایزه در سال‌های آینده برگزار شود یا نشود، در هر صورت به عنوان یکی از رویداد‌های مرتبط با این نویسنده در تاریخ ادبیات ثبت شده است.

جمالزاده و یک نمایش عروسکی
در دهه ۹۰ یک نمایش عروسکی بر مبنای یکی از داستان‌های جمالزاده روی صحنه رفت
قرارگرفتن نام جمالزاده در فهرست نامزد‌های نوبل ادبیات و نیز ایجاد یک جایزه‌ادبی به نام این نویسنده، از جمله رویداد‌های بدیهی است برای هر نویسنده‌ای که نام و نشانی داشته باشد؛ اما این‌که یکی از نوشته‌های همان نویسنده تبدیل به نمایش شده‌باشد، شاید کمی متعارف نباشد آن هم به این دلیل که معمولا اهالی تئاتر کمتر سراغ متون ایرانی می‌روند. تعداد اجرا‌هایی که از نمایشنامه‌های نویسندگان خارجی از جمله ساموئل بکت، رقیب جمالزاده در جایزه‌نوبل سال ۱۹۶۹ در ایران به صحنه رفته احتمالا چند برابر آثاری است که از نمایشنامه‌نویسان ایرانی در تئاتر اجرا شده، چه رسد به این‌که یکی از داستان‌های جمالزاده به عنوان یک متن ادبی و نه یک متن نمایشی، دستمایه اجرای نمایش صحنه‌ای آن هم از نوع عروسکی قرار بگیرد. همین ماجراست که نمایش شاهکار را کمی قابل تامل می‌کند. متن این نمایش را احسان بدخشان بر اساس داستان شاهکار که از آثار محمدعلی جمالزاده است، برای اجرای صحنه نوشته و لادن نازی آن را کارگردانی کرده‌بود.

این نمایش در دو نوبت به اجرا درآمد که اولین بار شهریور ۹۷ در تماشاخانه پالیز بود. لادن نازی درباره تبدیل یکی از داستان‌های جمالزاده به یک تئاتر عروسکی گفته‌بود: این اجرا تلفیقی از بازیگر و تکنیک‌های مختلف تئاتر عروسکی از جمله تئاتر کاغذی، سایه و میکروتئاتر است. برای اجرا به دنبال متنی بودم که قابلیت ارائه یک تئاتر تلفیقی بازیگری - عروسکی را داشته‌باشد تا هم مخاطبی که تئاتر انسانی را می‌بیند، جذب آن شود و هم نمایشگران عروسکی به آن علاقه‌مند شوند.

 

متن‌های بسیاری را در این مدت خواندم تا این‌که احسان بدخشان نویسنده این نمایش، شاهکار را به من پیشنهاد داد، من این داستان را خواندم و متوجه ادبیات طنز شیرین و نقیضه پردازانه جمالزاده شدم که در تئاتر به آن پارودی گفته می‌شود. احسان بدخشان یک نمایشنامه اقتباسی از داستان شاهکار برای اجرای تئاتر عروسکی نوشت و لادن نازی آن را به شیوه تلفیق انسان و عروسک به صحنه برد. داستان نمایش به این ترتیب پیش می‌رفت که عروسک‌ها در این نمایش فضا‌های خیالی می‌ساختند و جمالزاده که شخصیت اصلی قصه بود، وارد این فضای خیالی می‌شد.

 

انتهای پیام/