اندیشه سیاسی در اندرزنامه‌ها، خردنامه‌ها، فتوت نامه‌ها و متون ادبی

• در هر حال، سیاست مطلوب عنصر المعالی، در کتاب او جلوه گر است که وزیر را به دادگری و آبادانی و پادشاه را به مشورت با خردمندان و رعیت پروری و داد و دهش و باخبری از حال ملک و کار به کاردانان سپردن و فرمان خود را خوار نداشتن سفارش کرده است. تاکید به این که «پند حکما و ملوک شنیدن دیده‌ی خرد را روشن کند» و اهتمام نویسنده در گردآوردن پند‌های انوشیروان در باب هشتم کتاب و برخی داستان‌ها و وقایع با عبرت از پادشاهان و بزرگان، همه درس‌ها و نکته آموزی‌هایی است که مردی پخته و خوش فکر در آیین ملک داری و نگاه داشت مردم بیان می‌کند. (یوسفی: ۱۰۰ و ۱۰۱)

نویسنده، گوهر عدالت را چشم و چراغ حکومت معرفی می‌کند. از بیداد و ظلم بیزاری جسته و بر این مهم چنان تاکید می‌ورزد که عزت، ذلت، دوام و بقایای حکومت‌ها را در سایه آن می‌داند. بدین سبب، فرزند خود گیلانشاه را در مقام فرمانروایی پدرانه راهنمایی می‌کند:

• بر خلقان خدای تعالی رحیم باش... بیداد را در دل خویش راه مده که خانه ملکان دادگر دیر بماند و قدیمی گردد و خانه بیدادگران زود پست شود؛ زیرا که داد، آبادانی بود و بیداد، ویرانی. (عنصرالمعالی: ۲۲۸-۲۳۳)

• چون جور پادشاه بسیار گردد، پادشاهی بشورد و، چون دروغ گسترده شود، کینه خیزد و از کینه، جنگ و عداوت و تباهی دین بود و از تباهی دین، ویرانی جهان بود. (خرد نامه: ۹۳)

در قسمت آخر رساله، وصیت نامه خواجه نظام الملک طوسی آورده شده است. این وصیتنامه، از ماهیت حکومت و دگرگونی‌های سیاسی که در اثر مرگ وزیری مقتدر، حادث می‌شده، برای ما سخن می‌گوید. تلفیق اخلاق با سیاست و سبک و سیاق اخلاقی در این بخش، در قالب نصیحت و بیان اندرز، نکات اجتماعی و سیاسی مهمی را دربردارد.

• اگر پرسند که پشت تیغ کدام است، بگوی بازوی مردی که به مدد آن تیغ توان زد. اگر پرسند که روی تیغ کدام است، بگوی توجه نمودن به دفع دشمن خواهی. اگر پرسند زبان تیغ چه می‌گوید، بگوی از روی حال که ولاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیا عند ربهم.... اگر پرسند که تیغ چند نوع است، بگوی هفت نوع:
  اول. تیغ جفا و آن تیغی باشد که بر روی مومنان و مسلمانان کشند. دوم. تیغ صفا و آن تیغی باشد که بدان کسی را مستحق کشتن شد، بکشند. سیم. تیغ وفا و آن تیغی باشد که به مدد آن برادر مومن برکشند و شر ظالمی از سر وی دفع کنند. چهارم. تیغ غزا و آن اصل تیغ همه ما است که بدان کافران بی دین را نیست و نابود گردانند. پنجم. تیغ جزا و آن تیغی باشد که همیشه با خود دارد و اگر دشمنی قصد آن کند، جزای آن به وی رساند. ششم. تیغ بها و آن تیغی باشد که برای زینت با خود دارد و هرگز کار نفرماید؛ اما، چون بر طریقه سنت باشد، باک نبود. هفتم. تیغ هوا و آن چنان باشد که کسی تیغی می‌بندد و به هوای دل و آرزوی نفس خود نه به طریق سنت و نه به اجازت مردان و پیران، و این چنین کس را نرسد تیغ بستن و اگر بندد، همان قبضه مکافات بدو رساند. (کاشفی: ۳۵۲)

و در جای دیگری وقتی به معنای گرز می‌رسد، می‌نویسد:

• اگر پرسند که روی گرز کدام است، بگوی دفع ظلم و ستم. اگر پرسند که سر گرز کدام است، بگوی دشمنان دین را سرکوفته داشتن. اگر پرسند که دسته گرز اشارت به چیست، بگوی دست در راستی زدن و به درستی کار کردن. (کاشفی: ۳۵۸)

در نظر داشته باشیم این گونه رساله‌ها زمانی نگارش یافته اند که قدرت حاکمه و دستگاه‌های حکومتی سرزمین‌های اسلام و ایران توسط ستمگرانی غصب شده بود که بویی از عدالت و جوانمردی به مشامشان نرسیده بود. از این رو، فتوت نامه سلطانی، به مقتضای زمانه، روحیه‌ی حق خواهی را در لابه لای اصول و تعاریف خود ذکر می‌کند و درباره‌ی سراپرده زدن و خیمه برافراشتن سلاطین و امیران، استادانه به بیان عدل و حقیقت حکومت می‌پردازد.
سخن گفتن در باب رسائل فتوت نامه‌ها و تاثیر عمیق آن‌ها در اصلاح اجتماعی بسیار است و این مختصر، بهانه‌ای بود تا نشان داده شود در بیان تاثیر کتاب‌های اخلاقی در سیاست و فکر سیاسی، رسائل جوانمردان نقشی مهم و خاص را دارد.

ب. کتب و رسائل مهم در بخش متون ادبی
اندیشه سیاسی در متون ادبی، نثر و شعر سیاسی و حتی غیر سیاسی را دربرمی گیرد. نویسندگان این متون، با توجه به شیوه و روش ادبی در قالب‌های نثر و شعر، آرای خود را در مسائل فکر سیاسی مطرح می‌کرده اند. در بیان عقاید اجتماعی و گرایشات سیاسی از زبان شعر و وصف جامعه از این طریق، دیوان‌ها و متون شعری تاریخ اسلام و ایران از غنای بالایی برخوردار هستند. در این زمینه می‌توان به فیلسوف معروف، ابوالعلاء معری اشاره کرد. همچنین ناصرخسرو از جمله شاعرانی است که با انتقاد از سیاست زمانه، اندیشه سیاسی خود را در قالب اشعار فارسی بیان کرده است. سنایی، شاعر و حکیم دوره اسلامی ایران نیز، به عدالت توجه جدی داشته و شاه را در برابر کم‌ترین ظلم مسئول می‌داند.
از نگاه و زاویه دیگر، گاه داستان و مطلبی را طرح شده که نوعی نظریه یا جهت گیری سیاسی را نشان می‌دهد؛ برای مثال سفرنامه ناصرخسرو، اشعار مسعود سعد سلمان و شاهنامه فردوسی یا برخی حکایت‌های سعدی را می‌توان نام برد. در دوران حساس و دگرگونی‌های مهم تاریخی، استفاده از این گونه متون و روش‌های ادبی که جنبه تهییج داشته اند، بسیار متداول بوده است. از جمله دیگر متون ادبی قابل بررسی و دقت در زمینه فکر سیاسی نیز، طنز ادبی و فکاهیات سیاسی و اجتماعی است.
در این جا، به معرفی برخی از آثار مشهور این بخش می‌پردازیم:

• در طنز عبید، هر کلمه و عبارتی نیشی و کنایه‌ای است بر جامعه‌ای که در آن مردانگی مرده و مسخرگی و دلقکی و بی آبرویی رایج بود و شیوه‌ای عمومی... (یوسفی: ۲۹۳)

• در این جا، نقایص و عیوب و عادات ناپسند مردم آن عهد مطرح است. از طبقات گوناگون، در زمینه‌های مختلف به علاوه، آن شامل حکایات فارسی است. این حکایت‌ها شیرین و لطیف است و نکته آموز و با ایجازی تمام؛ اما در اکثر آن‌ها، انتقاد و مطلبی ظریف می‌توان یافت که حاکی از طبع شوخ نویسنده نیز هست. بعضی از این حکایات، ظلم حکمرانان زمان را نشان می‌دهد و مشقاتی که مردم تحمل می‌کرده اند؛ یعنی یکی از مهم‌ترین مسائل آن عصر را. (یوسفی: ۳۰۴)