زیر سایه داستان

گروه فرهنگ و هنر «سدید»؛ محبوبه شریف‌حسینی: مفهوم ادبیات، مفهومی گسترده است. به این معنا که برخلاف تصور عمومی درباره مکتوب بودن آثار ادبی، این حوزه دایره شمول بیشتری را در بر دارد. در واقع مفهوم ادبیات به کلیه آثار مکتوب و حتی روایات شفاهی اطلاق می‌شود که در حوزه‌ای بسیار گسترده، تمام آثار ادبی و غیر ادبی را نیز در بر می‌گیرد. بر این مبنا هر نوشته‌ای که محصول قلم تلقی گردد، می‌تواند در محدوده ادبیات قابل طرح و بررسی باشد. این نخستین ویژگی قابل توجه در تعریف مفهوم ادبیات است که در اغلب موارد از سوی مخاطبان نادیده انگاشته می‌شود.

ادبیات انقلابی به چه معناست؟
در فضای ادبیات، دسته بندی‌های گوناگونی از آثار تولیدشده در این حوزه وجود دارد. ادبیات داستانی، شعر، نمایشنامه، فیلمنامه و ... انواع مختلفی از آثار هستند که محتوا را در خود انعکاس داده و به مخاطبان عرضه می‌کنند. این انواع گوناگون، بر اساس معیار‌های متفاوتی همچون دوره‌های زمانی، سبک ادبی، حوزه جغرافیائی تولید اثر و ... تقسیم بندی شده و آثار زیادی را بر اساس این مشابهت‌ها و تفاوت‌ها در خود جای داده‌اند. یکی از مهم‌ترین این انواع، محتوای تولیدشده در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. ادبیاتی که با عنوان ادبیات داستانی و همچنین شعر انقلاب اسلامی نامگذاری شده و کلیتی به نام ادبیات انقلاب را در سالیان اخیر آفریده است.

این ویژگی محدود به انقلاب اسلامی نبوده و پیش از آن درباره سایر انقلاب‌ها و سرزمین‌های دیگر نیز وجود داشته است. در طول تاریخ بشر انقلاب‌هایی صورت گرفته و همواره نقش اندیشه و شعار در این حرکت‌های اصلاحی یا اعتراضی برجسته بوده است. پایگاه اجتماعی انقلاب‌ها یا مردم، همواره تحت تاثیر اندیشه‌های روشنفکران و اندیشمندان عصر خود بوده اند. دو انقلاب بزرگ فرانسه و انقلاب اکتبر روسیه، نمونه هائی از این مسئله بوده اند. حرکت‌های اجتماعی که در راه عطف به هدف سیاسی، ناگزیر از امداد اندیشه شده اند. مرور تاریخ ادبیات و سیاست این دوره‌ها نشان از اهمیت جایگاه نویسندگان، شاعران و متفکران و سخنوران دارد. اندیشمندانی که با عرضه مفاهیم مرتبط با انقلاب ها، در دوران پیش از بروز این انقلاب‌ها، پایه گذار تحولاتی مهم در صحنه اجتماع شده و مشوق مردم برای تغییر ساختار موجود شدند. آن‌ها پس از پیروزی انقلاب‌ها نیز در همین خط باقی مانده و مخاطب را به بقای اندیشه دعوت کرده اند. وضعیتی که شواهد روشنی از آن در تاریخ دوره پیش و پس از انقلاب اسلامی ایران نیز وجود دارد. همچنین مشابه این وضعیت را می‌توان در دوره انقلاب مشروطه دید. در جریان انقلاب مشروطه، شاعران و نویسندگانی مانند سید اشرف، عارف قزوینی، علامه دهخدا و امثال این‌ها نقش موثری در جلب دیدگاه‌های جامعه به سوی آزادی خواهی داشتند. این جریان البته با بروز شرایط سرکوب پس از مشروطه ادامه پیدا نکرد و در قالب دیگری احیا شد. اما به طور کلی می‌توان اینطور گفت که جریان تشکیل ادبیات انقلاب ها، به طور طبیعی و براساس گفته ویل دورانت، پیش از هر انقلابی بروز می‌کند. اما ادامه این روند در دوره پس از پیروزی انقلاب ها، نکته مهمی است که باید در بستر اجتماعی و فرهنگی تازه به آن توجه داشت. بسیاری از اهالی ادبیات، این دوره را جز ادبیات انقلاب دسته بندی نکرده اند. آن‌ها برآنند که پس از پیروزی انقلاب، جریانات تازه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مورد نقد، تامل و ملاحظات اهل فکر و نویسندگان و شاعران قرار می‌گیرد. نویسندگان و شاعرانی که پیش از این درصدد تشویق مردم به سوی آرمان انقلاب بودند، امروز بلندگوی بیان توقعات مردم از انقلاب هستند. آن‌ها انتقاد و مطالبه را سرلوحه آثارشان قرار داده و به سمت و سوئی غیر از گذشته می‌روند. در این شرایط که آرمان دیروز محقق شده، باید روزنه‌ای تازه‌ای برای زندگی و پیشرفت در فضای جدید یافت و چه روزنه‌ای بهتر از مطالبه حقوق!

پس به روشنی می‌توان گفت که این بخش از ادبیات را دیگر نمی‌توان ادبیات انقلابی نامید. زیرا ادبیات انقلابی در واقع به ادبیاتی گفته می‌شود که محرک و مشوق مردم برای به پاخاستن و احقاق حق و طلب آزادی باشد. ولی آن‌چه پس از پیروی انقلاب به صورت ادبیات مطرح می‌شود، در واقع نقد و بررسی دستاورد‌های یک انقلاب است که ممکن است در ستایش یا در نفی دستاورد‌های یک انقلاب باشد. در کنار این فیلد تازه، حوزه‌ای از ادبیات و شعر هم وجود دارد که به نقل خاطرات و تاریخ دوره پیش از انقلاب و جریان انقلاب می‌پردازد. مثلا شعر و ادبیات دفاع مقدس در ایران نمونه تام و تمام این جریان است که می‌توان به درستی آن را در دسته بندی ادبیات انقلابی قرار داد.

ادبیات انقلابی در پیشاپیروزی!
حسن میرعابدینی در کتاب صد سال داستان نویسی، تحلیل جامع و ناظر به متنی از داستان نویسی ایران در صد سال معاصر به دست داده است. بازه زمانی مهمی که انقلاب اسلامی نیز دوره پراهمیتی از آن را تشکیل می‌دهد. لزوم توجه به آثار تولیدشده در این دوره و همچنین بررسی فرم تولیدات نویسندگان و شاعران این زمان، بایسته مهمی است که در بررسی ادبیات انقلاب باید توجه بیشتری به آن داشت.

نویسندگانی که میرعابدینی در این تحقیق مورد بررسی قرار داده، جایگاه مهمی در فرآیند شکل گیری مقدمات انقلاب داشته اند. آن‌ها نویسندگان منتقد یا معترض بوده اند. مطالعه شرایط اجتماعی آن دوران از یکسو و مطالعه کتاب‌های انتخاب شده از سوی دیگر منجر به این شده که شرایط و نقاط موضع گیری و نقدو اعتراض در این آثار، چه در ساختمان کل کتاب و چه در عبارات و نقل قول‌ها و توضیحات نویسنده در کتاب، به درستی مدنظر قرار داشته شود و درنتیجه روند نسبتا دقیقی در این بررسی طی شود. این دوره تاریخی که از سال‌های میانه سلطنت پهلوی دوم آغاز شده و تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه دارد، بازتاب دهنده شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی موجود در دوره مبارزه و پیش از مبارزه مردم با سلطنت است. در دوره تاریخی مورد بحث جامعه ایرانی در حال تجربه گونه‌ای از مدرنیزاسیون اقتصادی بود. گونه‌ای که منجر به شکل گیری مفهوم مرکزی حمایت از سرمایه داری در ادبیات رسمی حکومت شد. نویسندگان و شاعران حوزه غیررسمی نیز به اقدام متقابل این رویکرد دست زده و گفتمان تازه‌ای از مخالفت با سرمایه داری را در پیش گرفتند. اعتراض و انتقاد به گفتمان رسمی، بخش بزرگی از بنیان داستان‌های نوشته شده در این دوره را به خود اختصاص داده است. داستان هائی که در فضای ادبیات انقلاب به صورت چشم گیری دیده شده و تا امروز نیز همواره تازه و مورد توجه بوده است. سبک داستان نویسی در این دوره از تاریخ ادبیات ایران به صورتی تازه پاگرفت و در بازه زمانی نزدیک به پیروزی انقلاب اسلامی، نویسندگان و اندیشمندان و همچنین مخاطبان بیشتری را به سوی خود جلب کرد.

همسایه‌ها، عزادارن بیل، شورآباد، مدیر مدرسه، عقیل، نفرین زمین، سووشون، تنگسیر و ماهی سیاه کوچولو، داستان‌های استعاری هستند که در بطن خود راوی اعتراضات اجتماعی و سیاسی مردم و البته نویسندگان شان اند. آن‌ها اعتراض را محور اصلی داستان نویسی خود قرار داده و از این رهگذر در زمان خود به خوبی دیده شده اند

من در تهرانم؛ ابراهیم رهبر، آبشوران علی اشرف درویشیان، اسرارگنج دره جنی؛ ابراهیم گلستان، فصل نان؛ علی اشرف درویشیان، همسایه ها؛ احمد محمود، تاتار خندان؛ غلامحسین ساعدی، قصه‌های شهر خوشبختی؛ اسلام کاظمیه، دندیل؛ غلامحسین ساعدی، قصه‌های پاییزی؛ اصغر الهی، عزاداران بیل؛ غلامحسین ساعدی، مادرم بی‌بی جان؛ اصغر الهی، واهمه‌های بی نام و نشان؛ غلامحسین ساعدی، دهکده پرملال؛ امین فقیری، اسیر خاک؛ فریدون تنکابنی، سنگر و قمقمه‌های خالی؛ بهرام صادقی، یادداشت‌های شهر شلوغ؛ فریدون تنکابنی، افسانه ادریسی و آرزو بلالی، شب یک شب دو؛ بهمن فرسی، شورآباد؛ محمدعلی جمالزاده، شریف جان شریف جان؛ تقی مدرسی، لایه‌های بیابانی؛ محمود دولت آبادی، مدیر مدرسه؛ جلال آل احمد، عقیل؛ محمود دولت-آبادی، نفرین زمین؛ جلال آل‌احمد، گاواره‌بان؛ محمود دولت‌آبادی، چشم‌های من خسته؛ جمال میرصادقی، مرد و با بِشُیرو؛ محمود دولت‌آبادی، آلامان؛ سید حسین میرکاظمی، با بچه‌های ده خودمان؛ منصور یاقوتی، سووشون؛ سیمین دانشور، چراغی بر فراز مادیان کوه؛ منصور یاقوتی، تنگسیر؛ صادق چوبک، گل خاص؛ منصور یاقوتی، سنگ صبور؛ صادق چوبک، دهقانان؛ منصور یاقوتی، ماهی سیاه؛ صمد بهرنگی، راه رفتن روی ریل؛ فریدون تنکابنی.

اعتراض به سبک استعاره
از میان این آثار البته تعداد کمتری برای مخاطبان عمومی جامعه شناخته شده و داستان آن نقل محافل مردمی شده است. داستان هائی پر از استعاره و تمثیل که در بطن خود روایتگر داستان هائی دیگر است. همسایه‌ها، عزادارن بیل، شورآباد، مدیر مدرسه، عقیل، نفرین زمین، سووشون، تنگسیر و ماهی سیاه کوچولو، داستان‌های استعاری هستند که در بطن خود راوی اعتراضات اجتماعی و سیاسی مردم و البته نویسندگان شان اند. آن‌ها اعتراض را محور اصلی داستان نویسی خود قرار داده و از این رهگذر در زمان خود به خوبی دیده شده اند. هرچند که غالب این نویسندگان در دوره پس از پیروزی انقلاب نیز-چه بخاطر دگراندیشی‌های ایدئولوژیک و چه مسائل دیگر- زوایه نگاه اعتراضی شان را حفظ کردند و بازهم قلم را به همان روال گرداندند. اما امروز در ادبیات داستانی انقلاب، نمی‌توان نامی از جلال و سیمین و صمد به میان نیاورد! اگرچه انقلابی بودن صمد بهرنگی و دیگران تفاوتی زمین تا اسمان داشته باشد!

در ادامه این نوشتار مروری کوتاه بر این آثار داستانی که در دوره ادبیات انقلابی پیشاپیروزی به ثبت رسیده اند، خواهیم داشت.

 

/انتهای پیام/