حق مسکن فقرا از اموال اغنیا

گروه جامعه و اقتصاد «سدید»؛ حتماً شما هم طی چند سال گذشته، همواره دغدغه گرانی مسکن اجاره‌ای خود را داشته‌اید. همان‌طور که می‌دانید گرانی مسکن اجاره‌ای بیش از همه گرانی‌ها، فشارهای بیشتری را بر گرده طبقه ضعیف و محروم جامعه وارد کرده است. چه بسیار خانواده‌هایی که به علت گرانی مسکن اجاره مجبور به حاشیه‌نشینی و یا ترک سکونت‌گاه‌های بزرگ شهری شده‌اند. همه سخنانی که در خصوص وظایف دولت‌ها و حاکمیت جهت تأمین مسکن موردنیاز مردم و یا ایجاد ثبات اقتصادی مطرح می‌شود در جای خود صحیح است، اما چیزی که در اینجا بیشتر مدنظر قرار دارد آن است که آیا مردم خود با تدابیری در جهت اصلاح فرهنگ نوع دوستی، مراعات و یا حتی فرهنگ معاملات نمی‌توانند اندکی فشار گرانی، علی‌الخصوص گرانی مسکن را از دوش طبقات محروم‌تر بردارند؟ از همین رو و با این نگاه، تأملی کوتاه بر نقش مردم در کاهش فشار اقتصادی بر یکدیگر خواهیم داشت.

حق محرومین در اموال شماست!
فرهنگ انفاق‌محور و مبتنی بر گذشت از مسائلی است که در صورت تحقق می‌تواند تا حدی فشار ناکارآمدی دولت‌ها را در میان طبقات آسیب پذیرتر بکاهد. تصور رایج ما از مقوله انفاق، مبتنی بر لطف و تفضل است. درواقع ما انفاق خود بر نیازمند را نوعی لطف از جانب خود به او می‌دانیم از همین رو همواره نیاز فرعی و کاذب خود را بر نیازهای اساسی قشر محروم مقدم دانسته و خیلی راحت از کنار آنان می‌گذریم. اما به نظر قرآن کریم دراین‌باره نگاه متفاوتی دارد. برای مثال خداوند متعال در سوره معارج می‌فرمایند: «وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ» این مضمون که در اموال شما حقوقی متعلق به محرومین وجود دارد در جاهای دیگری از قرآن کریم یافت می‌شود. نکته‌ای که در این آیات بارز بوده، حق دانستن انفاق است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در ذیل این آیه شریفه می‌فرمایند: «روح انفاق و نیکوکاری بایستی در جامعه توسعه پیدا کند و جزو ایمان مردم بشود و هرکس بنا را بر این بگذارد که در اموالش واقعاً برای محرومان حق قائل باشد؛ یعنی این را حق آن‌ها بر خودش بداند؛ تفضل خودش بر دیگران نداند؛ قرآن این‌طوری می‌گوید؛ نمی‌گوید که شما به دیگری تفضل می‌کنید؛ می‌گوید او در مال شما حق دارد؛ «حقّ للسّائل و المحروم». در جای دیگر می‌فرماید: «حقّ معلوم. للسّائل والمحروم» به‌هرحال، ما در جامعه‌ی اسلامی باید این را به عنوان یک فرهنگ در بیاوریم.» ۱۳۷۰/۱۲/۱۴

حال ممکن است این پرسش مطرح شود که تفاوت تفضل با حق چیست؟ امیرالمؤمنین (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «همانا خداوند قوت فقرا را در اموال اغنیا قرار داده است و هیچ گرسنه‌ای نیست مگر آنکه ثروتمندی از حقّ او بهره‌برداری می‌کند و خداوند از آنان بازخواست خواهد کرد.»حکمت ۳۲۸ نهج البلاغه پس به‌عبارت‌دیگر عدم انفاق به فقرا و خساست موجب ضمان و سؤال و جواب آخرت است برخلاف نگاه صدقه گونه که برای پرداخت، طالب ثواب و برای عدم پرداخت خود را مستحق هیچ بازخواستی نمی‌بیند. برخی آیه مذکور را تطبیق بر خمس و زکات که از انفاقات واجب‌اند کرده، اما به نظر نگاه صحیح آن است که محدود کردن دایره شمول آیه درست نیست. از امام صادق علیه‌السلام درباره «حقّ معلوم» سؤال شد، فرمودند: «این حق غیر از زکات واجب است و مراد آن است که خداوند به انسان ثروتی داده و او بخشی از آن را جدا کرده و با آن صله‌رحم می‌کند و مشقّت را از خویشان خود برمی‌دارد.» بحارالانوار، ج 92، ص 95

گذشته از مطالب مذکور قید محروم در آیه شریفه و جدا کردن آن از سائل بسیار پرمعنی است چراکه شخص محروم نه به معنای شخصی که پیشه تکدی‌گری را پیش‌گرفته بلکه می‌تواند شامل مستضعفی شود که علی‌رغم اشتغال خود در تأمین هزینه‌های زندگی دچار مشکل است هم شود از همین رو دایره کسانی که حقی در اموال ما دارند بسیار گسترده‌تر از متکدیان است.

اما نتیجه سخنان گفته‌شده، به نظر بیش از هرجایی لازم است خود را در فرهنگ خریدوفروش و رعایت حال خریدار و یا فروشنده نشان دهد. امروزه با برخی از اپلیکیشن‌ها مانند دیوار، شیپور، کلید، با سلام و ... انحصار خریدوفروش از دست صنوف در آمده است. برای مثال شما برای فروش و یا خرید خودرو، گوشی و... ضرورتی برای رجوع به بنگاه و یا مغازه ندارید و می‌توانید از طریق این اپلیکیشن‌ها محصول خود را بخرید و یا بفروشید (هرچند که در برخی از مسائل، خود این اپلیکیشن‌ها بستر دلالی را فراهم کرده‌اند)، اما سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود آن است که ملاک قیمت‌گذاری محصولاتمان در این نرم‌افزارها را چه می‌دانیم؟ آیا تاکنون اتفاق افتاده که محصولی را گران‌تر از قیمت واقعی صرفاً به جهت محرومیت مالی فروشنده از آن بخریم؟ و یا در نقطه مقابل کالایی را ارزان‌تر صرفاً به خاطر محرومیت مالی خریدار به آن بفروشیم؟ چنان به نظر می‌رسد که فرهنگ انفاق و فرهنگ (فی اموالهم حقّ للسّائل و المحروم) در خریدوفروش‌های ما پذیرفته‌شده نیست و از همین رو چه بسا همین اپلیکیشن‌ها خود عاملی برای اوج‌گیری قیمت‌ها هستند.

 

مسکن و حق محرومین از اموال ما
بر اساس آمار، کل کشور در سال نیازمند تولید چهارصد هزار خانه جدید است، اما این در حالی است که صرفاً در کلان‌شهر تهران بیش از چهارصد هزار خانه خالی وجود دارد که در صورت عرضه می‌تواند تا چند سال شهر را از ساخت خانه جدید بی نیاز کند. به‌عبارت‌دیگر تقریباً از هر ده واحد مسکونی در شهر تهران، یک واحد خالی بوده و در اختیار کسی قرار نگرفته است. درواقع فرهنگ سوداگری و دلالی که البته در مواردی به‌حق ناشی از ترس کاهش سرمایه است در تعارض کامل با نوع نگاه مطرح در روایات قرار دارد. در خصوص انفاق منزل مسکونی به‌صورت خاص امام صادق (ع) می‌فرمایند: «هر کس خانه‌ای داشته باشد و برادر مؤمنش به سکونت در آن نیاز درد، اما او از راه دادن وی ممانعت ورزد، خداوند عزوجل می‌فرماید، ای ملائکه من، این شخص از راه دادن بنده من به خانه‌اش بخل ورزید پس به عزت و جلالم او را در بهشت راه نخواهم داد.» الکافی،  جلد ۲، صفحه ۳۶۷ 

در پایان بازهم لازم به ذکر است که این سخنان منافی وظایف و تکالیف دولت‌ها نسبت به تأمین نیازهای اولیه مردم محروم و حفظ ثبات اقتصادی نیست بلکه تمام سخن ما آنجاست که اگر فرهنگ انفاق و پرداخت حقوق محرومین از اموال در میان مردم شکل گیرد، می‌تواند فشار تورم و گرانی را تا حدی از روی دوش طبقات آسیب‌پذیرتر برداشت و شکاف طبقاتی را کمتر کرد.

 

/انتهای پیام/