جالب آنکه کشاورز هیچگاه موفق به دریافت سیمرغ از جشنواره فیلم فجر نشد. استاد علی نصیریان، یکی از دوستان و هم‌نسلان محمدعلی کشاورز، در پیامی پس از درگذشت محمدعلی کشاورز گفت: «کشاورز یک جهان خاطره تئاتری و سینمایی از خود به یادگار گذاشت». رئیس صداوسیما، وزیر ارشاد و تعدادی از چهره‌های فرهنگی- هنری طی پیام‌هایی درگذشت محمدعلی کشاورز را به جامعه هنری و خانواده وی تسلیت گفتند. به بهانه درگذشت استاد محمدعلی کشاورز با مجید مظفری که در سال‌های جوانی با وی تئاتر کار کرده و نیز کمند امیرسلیمانی که در «پدرسالار» نقشی مهم ایفا کرده بود، محمود پاک‌نیت، مهرنوش صبرکن، مهدی فقیه و حبیب اسماعیلی گفتگو‌هایی کوتاه داشته‌ایم.
محمود پاک‌نیت: استاد کشاورز به عشق مردم نفس می‌کشید
محمود پاک‌نیت، بازیگر سینما و تلویزیون سابقه چند بار همبازی شدن با زنده‌یاد محمدعلی کشاورز را در کارنامه کاری خود دارد که مشهورترین آن ایفای نقش در سریال «پدرسالار» در کنار مرحوم کشاورز است. پاک‌نیت که از شنیدن خبر درگذشت استاد کشاورز بشدت متأثر بود در جملاتی کوتاه گفت: به هیچ عنوان برایم باورپذیر نیست که ایشان دیگر در کنارمان حضور ندارند، زیرا این روز‌ها آدم‌های به معنی واقعی عاشق همانند استاد کشاورز به ندرت به چشم می‌خورند. وی گفت: با درگذشت استاد کشاورز، یکی از ستون‌های بزرگ هنر کشور را از دست دادیم و ایشان به‌رغم آنکه در برخی نقش‌آفرینی‌های ماندگارش، نقش شخصیت‌های خشن و جدی را بازی می‌کرد، اما از قلبی مهربان و شخصیتی بسیار دوست‌داشتنی برخوردار بود که باید اعتراف کنم زبان بنده به هیچ وجه توانایی وصف بزرگ‌منشی‌های وی را ندارد. وی در پایان گفت: استاد کشاورز تا روز‌های پایانی عمرش هم به عشق هنر این سرزمین و مردم کشورش نفس می‌کشید و بدون شک همیشه در یاد مردم خواهد ماند.
کمند امیرسلیمانی، سابقه همبازی شدن با زنده‌یاد محمدعلی کشاورز را در سریال ماندگار «پدرسالار» در کارنامه کاری خود دارد؛ سریال «پدرسالار» که به کارگردانی سید اکبر خواجویی از شبکه دوم سیما روی آنتن رفت داستان پدری میانسال، مهربان، خانواده‌دوست، دلسوز و در عین حال سختگیر و پرصلابت را روایت می‌کند. به باور پدر خانواده، همه پسرانش پس از ازدواج باید در خانه بسیار بزرگ او زندگی کنند که با ماجرای ازدواج آخرین فرزندش «ناصر» کشمکش‌ها میان «آقا اسدالله» و نوعروسش آغاز می‌شود و در ادامه داستان «پدرسالار» شخصیت عروس کوچک خانواده (آذر) با ایفای نقش کمند امیرسلیمانی به دوئلی تمام‌عیار با پدر خانواده «آقا اسدالله» وارد می‌شود که تقابل این عروس با پدر شوهرش چنان باورپذیر برای مخاطب جلوه می‌کند که با گذشت سال‌ها، هنگام پخش تکرار چندین‌باره سریال «پدرسالار»، مخاطبان مشتاقانه منتظر تماشای این دوئل دیدنی هستند. همه این موارد کافی است که در پی درگذشت زنده‌یاد محمدعلی کشاورز، گفت‌وگویی کوتاه با کمند امیرسلیمانی داشته باشیم. امیرسلیمانی، مهربانی، اخلاق حرفه‌ای و تعهد به کار را از مهم‌ترین خصوصیات زنده‌یاد محمدعلی کشاورز دانست و گفت: بزرگان و اساتیدی، چون محمدعلی کشاورز از آن دسته هنرمندانی هستند که باید سال‌های سال بگذرد تا چهره‌هایی همچون این بزرگان در تاریخ هنر ایران تکرار شود. وی در ادامه درباره همکاری با مرحوم کشاورز در سریال «پدرسالار» خاطرنشان کرد: اینکه این سریال به اثری ماندگار در تاریخ تلویزیون تبدیل شد به هیچ عنوان اتفاقی نبود و یکی از مهم‌ترین دلایل این مسأله به همدلی عوامل کار برمی‌گشت، به طوری که استاد محمدعلی کشاورز در پشت صحنه این سریال بار‌ها نسبت به عوامل ابراز محبت می‌کرد و با مهربانی بازیگران جوان‌تر را راهنمایی و کمک می‌کرد و به معنای واقعی یک خانواده در پشت صحنه «پدرسالار» شکل گرفته بود. کمند امیرسلیمانی در پایان در پاسخ به اینکه آیا طی یک سال اخیر که زنده‌یاد محمدعلی کشاورز در بستر بیماری بود، با ایشان دیداری داشته است یا خیر؟ گفت: تا آنجا که امکانش بود سعی می‌کردم به صورت حضوری یا تلفنی جویای احوال استاد باشم و ایشان هم همیشه با لطف و محبت با من احوالپرسی می‌کردند و در حال حاضر تنها ناراحتی‌ام فقدان ایشان است و بابت «سر نزدن» به استاد عذاب وجدان ندارم.
با مجید مظفری، بازیگر پیشکسوت سینما و تلویزیون که در سابقه کاری خود همراهی با زنده‌یاد محمدعلی کشاورز در حوزه تئاتر کشور را دارد به گفتگو پرداختیم. مجید مظفری در ابتدا درباره مهم‌ترین ویژگی استادانی، چون محمدعلی کشاورز که آن‌ها را از سایر هنرمندان متمایز کرده است، توضیح داد: بزرگانی، چون محمدعلی کشاورز، عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، جمشید مشایخی و داوود رشیدی همگی از یک ویژگی بارز برخوردار بودند و آن خصوصیت چیزی نیست جز پشتکار و جدیت‌شان هنگام کار، به طوری که حساسیت‌هایی که این بزرگان هنگام انتخاب فعالیت‌های‌شان داشتند مثال‌زدنی بود و کار‌های شاخص و درخشانی را در هنر‌های نمایشی انتخاب می‌کردند. بازیگر سینما، تئاتر و تلویزیون در ادامه به نحوه آشنایی خود با زنده‌یاد محمدعلی کشاورز اشاره کرد و افزود: من از دوران نوجوانی در اداره تئاتر مشغول به فعالیت شدم و در همان ایام افتخار آشنایی با استاد محمدعلی کشاورز را پیدا کردم و بعد از گذشت چند سال توانستم با ایشان چندین کار نمایشی داشته باشم. صادقانه بگویم از حضور در کنار ایشان به عنوان یکی از بزرگان تئاتر کشور لذت بردم. وی در ادامه درباره شرایط همکاری با مرحوم کشاورز در آثار نمایشی گفت: در همان ایام نوجوانی و جوانی بخوبی خاطرم هست که استاد کشاورز از یک حساسیت بالایی هنگام تمرین و همچنین زمان برخوردار بودند که این مسأله تاثیر بسزایی بر عملکرد عوامل و همبازی‌های استاد می‌گذاشت. این هنرمند در ادامه خاطرنشان کرد: بی‌جهت نیست که اساتیدی، چون محمدعلی کشاورز، عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، جمشید مشایخی و داوود رشیدی را بزرگان عرصه هنر نمایش ایران می‌نامند، زیرا این اساتید در دورانی که شرایط کار سخت بود با تلاش‌های بی‌وقفه خود سطح تئاتر کشور را بشدت بالا بردند؛ به عنوان مثال برخی تئاتر‌ها در زمان قبل از انقلاب به طور زنده از تلویزیون روی آنتن می‌رفت و بخوبی خاطرم هست که استاد محمدعلی کشاورز با تسلط و تبحر خاصی از پس اجرای زنده برمی‌آمد و اعتماد به نفس بالای خود را در حین اجرا به سایر عوامل و همبازی‌هایش منتقل می‌کرد. مظفری تصریح کرد: در مجموع باید گفت: اساتیدی، چون محمدعلی کشاورز زحمت بسیاری برای ارتقای سطح کیفی تئاتر کشور کشیدند و همیشه سعی می‌کردند با تلاش و مطالعه سطح کار خود را چنان بالا ببرند که موجب ارتقای کیفی آثاری باشد که در آن به ایفای نقش می‌پردازند. این بازیگر سینما افزود: به عنوان یک نوجوان، موارد بسیاری از استاد کشاورز در آن ایام فرا‌گرفتم که بخشی از آن به فوت و فن اجرا هنگام تمرین برمی‌گردد و بخش دیگر به رفتار و منش حرفه‌ای و بزرگوارانه این هنرمند در پشت‌صحنه کار‌ها مربوط می‌شود که البته در این میان نباید از نحوه تعامل و ارتباط این استاد بزرگ با مردم بسادگی گذشت. وی در ادامه در پاسخ به این پرسش که آیا چهره‌هایی، چون محمدعلی کشاورز در تاریخ هنر‌های نمایشی کشور تکرار خواهند شد؟ گفت: اینکه نام اساتیدی، چون زنده‌یاد کشاورز در تاریخ تئاتر ایران ماندگار شده است از دلایل متعددی بهره می‌برد، یک بخش آن به شخصیت و منش کاری خود این بزرگان مربوط است و یکی هم به شرایط تعامل نسل بعدی این پیشکسوتان با نسل قبل از خود بازمی‌گردد. مجید مظفری گفت: اغلب همدوره‌های من در تئاتر، سینما و تلویزیون تعامل بسیار خوبی با پیشکسوتانی، چون استاد کشاورز داشتند، زیرا بخوبی به این نکته واقف بودیم که هنر ایران‌زمین زمانی پیشرفت می‌کند که نسل‌های قدیم و جدید آن حوزه با یکدیگر تعامل داشته باشند، اما متأسفانه چندین سال است این اتفاق دیگر در هنر کشور رخ نمی‌دهد و نسل فعلی و جوان تئاتر و سینمای کشور از حضور پیشکسوتان در کنار خود استفاده نمی‌کنند. وی در پایان تصریح کرد: نگرانی‌ام بابت ضربه‌ای است که هنر نمایشی کشور در پی کاهش همکاری نسل قدیم و نسل جدید سینما و تئاتر خواهد خورد و متأسفانه تجربیات گرانبهایی که هنرمندان همدوره بنده سینه به سینه از نسل قبل خود کسب کرده‌اند به خاطر کم‌کاری یا بیکاری پیشکسوتان خاک می‌خورد و با این وضعیت هیچگاه به نسل بعدی منتقل نخواهد شد.
همسرم محمود پاک‌نیت تجربه همکاری بیشتری با آقای کشاورز دارد. ایشان خیلی شیفته پاک نیت بود و باید به این موضوع اشاره کنم که ما در همسایگی با یکدیگر زندگی می‌کردیم. ما با یکدیگر مجموعه «کهنه سوار» به کارگردانی آقای خواجویی را کار کردیم و عامل حضور من در این سریال جناب کشاورز بودند. محمدرضا کشاورز مرد دوست داشتنی بود و شوخی‌های خاص خود را داشت. بعد از این از هنر والا ایشان همه حرف خواهند زد. ایشان بسیار خوش اخلاق و مهربان بود و من مانند پدر او را دوست داشتم. دوستش داشتیم اما نه مانند سایر مردم زیرا ما خیلی به همدیگر نزدیک بودیم و رابطه خانوادگی نیز داشتیم. یک دوستی و عشق خاصی میان ایشان و خانواده ما در جریان بود، روابطی که با ما داشت ورای روابط همکاری و دوستی بود و ما با شنیدن خبر فوت ایشان بسیار ناراحت و متأسف شدیم. ما عزیزی را از دست دادیم که شخصیت خوب او و هنرش هرگز فراموش نخواهد شد.
***
مهدی فقیه: محمدعلی کشاورز استاد همه ما بودند
ما از طریق تئاتر با ایشان آشنا شدیم. زمانی که ما جوان بودیم و چهره‌ای شناخته شده در دنیای تصویر به حساب نمی‌آمدیم ایشان شناخته شده بودند و همه جوانان علاقه‌مند به بازیگری را تشویق به بازی در تئاتر می‌کردند. سال‌ها بعد سعادت داشتیم در فیلم «غزال» با ایشان همبازی شدم. محمدعلی کشاورز استاد همه ما بودند و حق بسیاری بر گردن من و بازیگران شهرستانی مانند من داشتند. متاسفانه ما این عزیزان را از دست دادیم و دیگر هنرمندانی این چنین نخواهد آمد.
***
حبیب اسماعیلی: با هر همکار ارتباط صمیمی برقرار می‌کرد
از نظر من ما یکی از ستون‌های مهم و اساسی سینمای ایران را از دست دادیم. ما هرساله شاهد هنرمندان جوانی هستیم که وارد عرصه سینما می‌شوند اما جایگزینی این‌ها به‌عنوان بزرگانی چون استاد کشاورز شاید دور از تصور باشد.
استاد کشاورز نقش‌های متعددی در سینما و تلویزیون ایفا کرده‌اند که فکر می‌کنم مهم‌ترین آن‌ها «پدرسالار» بوده.یکی از خصوصیات ایشان این بود که با هرفردی که همکار می‌شدند ارتباط صمیمی و نزدیکی برقرار می‌کردند. من متاسفانه در پروژه سینمایی با ایشان همکاری نداشتم ولی در اوایل کارم در یک فیلم کوتاه مقابل‌شان بازی کردم. ما بسیار از هنر و کار ایشان استفاده کردیم و امروز از فوت ایشان بسیار
متأثر شدیم. حال امروز، از پنج تن مطرح سینمای ایران که نام‌شان تا سال‌های سال بر سر زبان‌ها می‌ماند فرد دیگری کم شد و ما بیشتر از پیش خلأ وجود بزرگان‌مان را احساس خواهیم کرد.محمدعلی کشاورز بازیگری تمام عیاربود که تقریباً در تمام ژانرهای سینمایی ایران بازی و در طول فعالیت‌اش با بسیاری از کارگردانان شاخص ایرانی همکاری کرده است.
دلشدگان
فیلم سینمایی«دلشدگان» به نویسندگی و کارگردانی علی حاتمی محصول سال1370 است. این قصد و برنامه سفر به فرنگ با مشکلاتی مواجه می‌شود. محمدعلی کشاورز در گفت‌وگویی عنوان کرده بود: علی حاتمی فیلمنامه کارهایش را فقط به تعداد معدودی که با آن‌ها آشنا بود می‌داد. «هزار دستان» را من، مشایخی و انتظامی خواندیم ولی فیلمنامه را به خیلی از بازیگران نداد. حتی اینکه می‌گویند سرکار می‌آمد و می‌نوشت اصلاً درست نیست، تمام این چیزها را قبلاً نوشته بود منتهی وقتی سر صحنه می‌آمد آن‌ها را به کسانی که باید بازی می‌کردند می‌داد.
مادر
فیلم سینمایی «مادر» به‌کارگردانی علی حاتمی 31سال پیش یعنی سال1368 ساخته شد. گزینه اول برای نقش محمدابراهیم، عزت‌الله انتظامی بود. انتظامی تا مرحله تست گریم نیز پیش رفت اما این نقش در نهایت به محمدعلی کشاورز رسید. رقیه چهره آزاد و اکبر عبدی برای بازی در این این فیلم به ترتیب سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن و بهترین بازیگر نقش دوم مرد و عبدالله اسکندری، سیمرغ بلورین بهترین چهره‌پردازی را دریافت کردند. اکرم محمدی، فریماه فرجامی و محمدعلی کشاورز نیز نامزد دریافت جایزه از جشنواره فجر شدند. کشاورز با نقش‌آفرینی در این فیلم به محبوبیت فراوانی رسید.
کمال‌الملک
«کمال‌الملک» به زندگی نقاش برجسته ایرانی، کمال‌الملک می‌پردازد. نقش اصلی فیلم را جمشید مشایخی بازی کرده و عزت‌الله انتظامی نقش‌ناصرالدین‌شاه را برعهده دارد. مظفرالدین شاه با بازی علی نصیریان نقش‌آفرینی شده است و همچنین محمدعلی کشاورز نقش اتابک و داود رشیدی نقش رضا شاه را ایفاکرده اند. این اثر به یکی از فیلم‌های ماندگار سینمای ایران بدل شده است.
افسانه سلطان و شبان
«افسانه سلطان و شبان» یکی از سریال‌های محبوب دهه۶۰ تلویزیون ایران در ژانر کمدی به حساب می‌آید. که در سال۱۳۶۳ از شبکه یک سیما پخش شد. مهدی هاشمی و داریوش فرهنگ به اتفاق نویسندگان فیلمنامه این سریال هستند. محمدعلی کشاورز در نقش
خوابگزار اعظم در این مجموعه جذاب تلویزیونی
بازی می‌کرد.
سربداران
«سربداران» سریالی تاریخی است که بر‌اساس قیام سربداران خراسان به رهبری شیخ حسن جوری علیه استیلای مغول بر ایران ساخته شده‌است. کارگردان این مجموعه محمدعلی نجفی بوده و کیهان رهگذار، نویسندگی و مشاور کارگردانی آن را بر عهده داشته‌است. محمدعلی کشاورز در نقش خواجه قشیری در این سریال به ایفای نقش پرداخته است. تصویربرداری این سریال تلویزیونی از شهریورماه۱۳۶۰ آغاز و تا ۳آبان۱۳۶۲ ادامه داشته است.
پدرسالار
«پدرسالار» نام یکی از مجموعه‌های تلویزیونی است. این سریال محصول سال۱۳۷۲-۱۳۷۴ به تهیه‌کنندگی و کارگردانی اکبر خواجویی و یکی از ماندگارترین سریال‌های ایران است. در مجموعه «پدرسالار»محمدعلی کشاورز نقش پدری مقتدر را بازی می‌کند که به‌خاطر مواجهه با رفتارهای غیرمنتظره از فرزندان و عروسان خود در نهایت و از شدت ناراحتی، فرزندانش را یکی یکی از خود دور می‌کند. بی‌شک نقش‌آفرینی استاد کشاورز در این سریال عامل موفقیت و دیده شدن این مجموعه شده است.
***
(۲۱ شهریور ۱۳۸۰) همه آدم‌ها تنها هستند، شما هم تنهایید. فکر می‌کنید حالا که دارید با من حرف می‌زنید، تنها نیستید؟ شما دارید مصاحبه می‌کنید تا از تنهایی‌تان فرار کنید؛ اگر هم بگویید روزنامه‌نگار هستم و به شغلم علاقه دارم، به خودتان دروغ گفته‌اید.
واژه کابوس را آدم‌ها برای رفع تنهایی‌شان پیدا کرده‌اند.
موسیقی تنهایی‌های من؟ صدای کوه‌ها و رودخانه‌های کشورم.
شب قوزی، رگبار و خشت و آینه بهترین فیلم‌های سینمای ایران هستند.
(۱۲ آذر ۱۳۸۲) شعر شاعران ما گل سرسبد دنیاست و حیف است جوان‌های ما با آن مانوس نباشند. من از بچگی و از وقتی یادم می‌آید، دیوان شعر مولانا و فردوسی را در اختیار داشته‌ام
تا به امروز که هنوز در خلوت و تنهایی، همدم و مونس من هستند.
اولین بازی حرفه‌ای من در ۲۴ سالگی و در تئاتر «هیاهوی بسیار برای هیچ» اثر ویلیام شکسپیر بود به کارگردانی مصطفی اسکویی. زبانم بند آمده بود. هول شدم و بدنم می‌لرزید. آخر تا آن روز در حضور چنین جمعیتی در یک جایگاه رسمی بازی نکرده بودم.
(۲۱ خرداد ۱۳۹۱) دوست دارم پیش از این که اتفاقی برایم بیفتد، به مخاطبانم و به‌خصوص جوانانی که می‌خواهند قدم به عرصه بازیگری بگذارند بگویم سعی کنند گاهی با خود خلوت کنند و رفتار خود را مورد بازبینی قرار دهند.
هنوز نقدهایم را به یاد دارم، اما زیباترین نقش من نقشی است که مردم آن را پسندیده و دوستش دارند.
سال‌ها پیش تئاتری بازی می‌کردم به اسم «بختک» که با این جمله شروع می‌شد: «کابوس وحشتناکی است به محاکمه خود نشستن که از بار گناه کاستن». واقعا کار وحشتناکی است. نمی‌دانم شاید در شهر نی سواران باید سوار نی شد. گرچه این هم درست نیست.
(۲۶ فروردین ۱۳۹۵) مثل علی نصیریان نداریم و او واقعا یکی از نجیب‌ترین و بااخلاق‌ترین هنرمندان ایران است. او کمی پیش از عید به خانه‌ام آمد و با صدای خیلی خوبش برایم آواز خواند.
Il deserto dei Tartari (صحرای تاتار‌ها) تنها فیلم حرفه‌ای سینمای جهان است که بخشی از آن در ارگ بم فیلمبرداری شد. یکی از بهترین همکاری‌های دوران بازیگری من هم با آنتونی کویین، بازیگر برجسته و توانای سینمای جهان بود. سال‌ها بعد او را به طور اتفاقی در انگلیس دیدم و او مرا برای زندگی و بازی در تئاتر و سینما نزد خودش دعوت کرد، اما ضمن تشکر از محبت او گفتم: من به جز وطنم ایران در هیچ جای دنیا کار نمی‌کنم.
(۲۶ فروردین ۱۳۹۹) نوروز بسیار عجیبی داشتیم. قرار بود دخترم که در اروپا زندگی می‌کند برای نوروز به ایران بیاید، ولی با این اتفاقات امکانش میسر نشد. عمیقا نگران تک‌تک مردم خوب این مملکت و البته تمام دنیا هستم و امیدوارم هر‌چه زودتر راه نجاتی برای کل انسان‌ها پیدا شود. فرصت خوبی است که تشکر ویژه‌ای هم داشته باشم از تمام پزشکان، پرستاران و تمام کسانی که برای مقابله با این بیماری (کرونا) زحمت بسیاری می‌کشند.
دوستان خوبی داشته و دارم، عاشقانه مردم و سرزمینم را دوست دارم و فکر می‌کنم خوشبختی در زندگی همین چیزهاست. من هیچ‌وقت دنبال پول نبودم. چون اعتقاد داشتم پول خوشبختی نمی‌آورد، هرچند که بودنش برای زندگی راحت‌تر لازم است و من خیلی وقت‌ها این راحتی را نداشتم، اما در طول ۹۰ سال زندگی همیشه انسان خوشبختی بودم.
صبح‌نو
وطن امروز
جام جم
