ناباورانه ویروس کرونا زمینه پیوند دو نهاد خانواده و فضای مجازی را بیش از هر زمان دیگر فراهم کرده است. این وضعیت به خوبی اهمیت نهاد خانواده به‌عنوان نهادی توانمند برای پیشگیری از شیوع این ویروس منحوس را بر همگان روشن کرده است.
به گزارش «سدید»؛ اگرچه این پیوند می‌تواند مبارک و دارای مزایای نسبی باشد، اما مسئولان و اعضاء خانواده‌ها به‌ویژه والدین، نباید از این حقیقت غافل شوند که اگر فضای مجازی از طرف آنان به‌درستی مدیریت نشود مزیت‌های فن‌آوری ارتباطات در این موقعیت می‌تواند به تهدیدی جدی برای جامعه به‌ویژه نهاد خانواده تبدیل شود و علاوه بر اینکه آثار مخرب بالفعلی داشته باشد برای دوران پساکرونایی نیز مخاطرات بسیاری در پی داشته باشد.
بی‌تردید با قرنطینه خانگی و تدابیر مسئولان سرانجام ویروس کرونا مهار و نهایتاً ریشه‌کن خواهد شد. اما نباید فراموش کنیم که آنچه باقی می‌ماند پیامدهای خطرناکی است که رهاشدگی فضای مجازی و اعتیاد به آن بر جای خواهد گذاشت؛ بنابراین لازم است همگان به‌ویژه نهاد خانواده مدیریت فضای مجازی را بیش از گذشته جدی بگیرند.
با توجه به وضعت کرونایی و ضرورت توسعه فضای مجازی، نقش خانواده‌ها را در مدیریت فضای مجازی در چهار بخش ذیل در قالب چهار کرونا نوشت پی می‌گیریم:
الف) خانواده؛ وضعیت کرونایی و فضای مجازی
ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه‌ای
ج) خانواده و لزوم سلامت ارتباطی
د) خانواده و مدیریت فضای مجازی
د) خانواده و مدیریت فضای مجازی
به دلیل پیچیدگی‌های عصر ارتباطات، توجه به موضوع مدیریت ارتباط در ابعاد گوناگون ضروری است. اگرچه بخش مهمی از مدیریت کلان فضای مجازی به عهده حکومت است و این نهاد نقش اصلی را در مدیریت اولیه فضای مجازی به عهده‌دارند، اما خانواده و اعضاء آن نیز که عمدتاً نقش تولید، توزیع و مصرف محصولات رسانه‌ای را به عهده‌دارند در مدیریت بر فضای مجازی نقش بی‌بدیلی دارند بنابراین نباید از خود سلب مسئولیت کنند و حالتی انفعالی به خود بگیرند.
در سطح نهاد خانواده باید این سؤالات را پاسخ داده که به‌راستی با توجه به‌ویژگی‌های فناوری ارتباطات و وجود انبوهی از اطلاعات صحیح و سقیم، چه مقدار و چه نوعی از آن‌ها در چه زمانی موردنیاز ماست؟ چه مقدار و چه نوعی را می‌توانیم و باید برای دیگران توزیع کنیم؟ چه مقدار و چه نوعی را باید حفظ کنیم؟
همه این پرسش‌ها گویای اهمیت و ضرورت مدیریت ارتباط است. نهاد خانواده برای آنکه از طرفی بتواند نیازهای خود را از طریق فضای مجازی برطرف کند و از طرف دیگر از تهدیدات آن پیشگیری نماید باید به جایگاه‌هایی که می‌تواند در فرایند عملیات رسانه‌های داشته باشد آگاه شود و مهارت‌های لازم را برای ایفای هر چه‌بهتر آن نقش به‌دست آورد.
نقش‌هایی که خانواده و اعضای آن‌ها می‌توانند برای مدیریت و سلامت فضای مجازی به‌ویژه در فضای کرونایی داشته باشند عبارت‌اند از:
الف) تولیدکننده پیام در فضای مجازی
ب) توزیع‌کننده پیام‌های فضای مجازی
ج) مصرف‌کننده پیام‌های فضای مجازی
موضوع دیگری که خانواده برای مدیریت فضای مجازی‌ای باید روشن کند. انواع نیازهایی است که باید به کمک فن‌آوری ارتباطات برطرف کند. بی‌تردید علاوه بر اینکه نیازهای خانواده‌ها در یک سطح نیست نمی‌توان برای همه خانواده‌ها نیز یک نسخه واحدی پیچید؛ بنابراین هر خانواده‌ای لازم است به‌تناسب و با توجه به اقتضائات خود نیازهایش را دسته‌بندی کند.
می‌توان نیازهای اصلی خانواده را در استفاده از فضای مجازی به‌صورت ذیل تقسیم‌بندی کرد.
بی‌تردید با قرنطینه خانگی و تدابیر مسئولان سرانجام ویروس کرونا مهار و نهایتاً ریشه‌کن خواهد شد. اما نباید فراموش کنیم که آنچه باقی می‌ماند پیامدهای خطرناکی است که رهاشدگی فضای مجازی و اعتیاد به آن بر جای خواهد گذاشت؛ بنابراین لازم است همگان به‌ویژه نهاد خانواده مدیریت فضای مجازی را بیش از گذشته جدی بگیرند.
با توجه به وضعت کرونایی و ضرورت توسعه فضای مجازی، نقش خانواده‌ها را در مدیریت فضای مجازی در چهار بخش ذیل در قالب چهار کرونا نوشت پی می‌گیریم:
الف) خانواده؛ وضعیت کرونایی و فضای مجازی
ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه‌ای
ج) خانواده و لزوم سلامت ارتباطی
د) خانواده و مدیریت فضای مجازی
د) خانواده و مدیریت فضای مجازی
به دلیل پیچیدگی‌های عصر ارتباطات، توجه به موضوع مدیریت ارتباط در ابعاد گوناگون ضروری است. اگرچه بخش مهمی از مدیریت کلان فضای مجازی به عهده حکومت است و این نهاد نقش اصلی را در مدیریت اولیه فضای مجازی به عهده‌دارند، اما خانواده و اعضاء آن نیز که عمدتاً نقش تولید، توزیع و مصرف محصولات رسانه‌ای را به عهده‌دارند در مدیریت بر فضای مجازی نقش بی‌بدیلی دارند بنابراین نباید از خود سلب مسئولیت کنند و حالتی انفعالی به خود بگیرند.
در سطح نهاد خانواده باید این سؤالات را پاسخ داده که به‌راستی با توجه به‌ویژگی‌های فناوری ارتباطات و وجود انبوهی از اطلاعات صحیح و سقیم، چه مقدار و چه نوعی از آن‌ها در چه زمانی موردنیاز ماست؟ چه مقدار و چه نوعی را می‌توانیم و باید برای دیگران توزیع کنیم؟ چه مقدار و چه نوعی را باید حفظ کنیم؟
همه این پرسش‌ها گویای اهمیت و ضرورت مدیریت ارتباط است. نهاد خانواده برای آنکه از طرفی بتواند نیازهای خود را از طریق فضای مجازی برطرف کند و از طرف دیگر از تهدیدات آن پیشگیری نماید باید به جایگاه‌هایی که می‌تواند در فرایند عملیات رسانه‌های داشته باشد آگاه شود و مهارت‌های لازم را برای ایفای هر چه‌بهتر آن نقش به‌دست آورد.
نقش‌هایی که خانواده و اعضای آن‌ها می‌توانند برای مدیریت و سلامت فضای مجازی به‌ویژه در فضای کرونایی داشته باشند عبارت‌اند از:
الف) تولیدکننده پیام در فضای مجازی
ب) توزیع‌کننده پیام‌های فضای مجازی
ج) مصرف‌کننده پیام‌های فضای مجازی
موضوع دیگری که خانواده برای مدیریت فضای مجازی‌ای باید روشن کند. انواع نیازهایی است که باید به کمک فن‌آوری ارتباطات برطرف کند. بی‌تردید علاوه بر اینکه نیازهای خانواده‌ها در یک سطح نیست نمی‌توان برای همه خانواده‌ها نیز یک نسخه واحدی پیچید؛ بنابراین هر خانواده‌ای لازم است به‌تناسب و با توجه به اقتضائات خود نیازهایش را دسته‌بندی کند.
می‌توان نیازهای اصلی خانواده را در استفاده از فضای مجازی به‌صورت ذیل تقسیم‌بندی کرد.
یک) نیازهای ضروری
منظور نیازهای واقعی است که تنها از راه بهره‌گیری از فضای مجازی تأمین می‌شوند و جایگزینی ندارند. مانند اینکه در قرنطینه خانگی امکان صله ارحام به‌صورت حضوری برای ما ممکن نیست و باید ضرورتاً از امکانات فن‌آوری ارتباطات برای برطرف کردن این نیاز بهره ببریم.
دو) نیازهای ترجیحی
منظور نیازهای واقعی است که حتی در وضعیت کرونایی می‌توان برای آن‌ها جایگزین پیدا کرد و بهره‌گیری از فضای مجازی ضرورتی ندارد. برای نمونه ما در محیط خانواده می‌توانیم به‌جای غرق شدن در اطلاعات نه چندان مطمئن رسان‌ها به مطالعه کتاب‌های مفید بپردازیم.
سه) نیازهای کاذب
بخشی ازآنچه ما نسبت به آن احساس نیاز می‌کنیم قطعاً کاذب است و اگر خانواده درست آن‌ها را شناسایی کند می‌تواند به‌راحتی آن‌ها را مدیریت و کنترل و نهایتاً حذف کند. به‌عنوان‌مثال احساس نیاز به گشت‌وگذارهای بدون هدف در فضای مجازی که نهایتاً چیزی دستگیر ما نخواهد شد.
چهار) نیازهای مضر
برخی ازآنچه ما به آن احساس نیاز می‌کنیم اگرچه ممکن است منشأ واقعی داشته باشد، اما چه‌بسا در پاسخگویی به آن‌ها دچار خطای تشخیصی شویم و خواسته و ناخواسته آن را از راه‌های برآورده کنیم که ممکن است ضررهای جسمی و روحی برای خانواده‌ها داشته باشد. این نوع نیازها را که از هوای نفس نشأت می‌گیرد، باید در پیگیری اطلاعات و اخبار غلط و یا محتواهای غیراخلاقی جستجو کرد.
برای آنکه خانواده‌ها در وضعیت کرونایی بهتر بتوانند تعامل خود را با فضای مجازی، مدیریت کنند توجه به اصول مدیریت ضروری است که به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
۱-۶. برنامه‌ریزی
برنامه‌ریزی برای رسیدن به هر هدفی، رمز موفقیت انسان در همه عرصه‌های زندگی است. ازاین‌رو، نخستین گام برای مدیریت فضای مجازی در خانواده کسب آگاهی و تدبیر درباره چگونگی بهره‌برداری از آن است.
پیامبر اکرم می‌فرماید:ای ابن‌مسعود! وقتی می‌خواهی کاری انجام دهی، آن را با آگاهی و اندیشه انجام ده و از اینکه کاری را بدون تدبیر [برنامه‌ریزی] و آگاهی انجام دهی [۱] بپرهیز که خدای تعالی می‌فرماید: «همانند آن زن [سبک‌مغز] نباشید که پشم‌های تابیده خود را، پس از استحکام، وا می‌تابید». [۲] بسیاری از مشکلات در نداشتن برنامه‌ریزی پدید می‌آید. پس خانواده در هر نقشی که نسبت به فرایند تولید، توزیع و مصرف محصولات فضای مجازی دارد باید برای چگونگی ایفای هر چه‌بهتر این نقش برنامه‌ریزی کند تا به پشیمانی دچار نشود.
امام علی می‌فرماید: «برنامه‌ریزی قبل از کار، تو را از پشیمانی ایمن می‌کند». [۳]
برنامه‌ریزی، لوازمی دارد که تفکر یکی از آن‌هاست؛ اندیشیدن قبل از تأمل با فضای مجازی، موجب می‌شود انسان جوانب آن را دقیق‌تر ببیند و برای رفع موانع رسیدن به اهداف موردنظر، درست چاره‌اندیشی کند. امام علی می‌فرماید: فایده فکر کردن، چاره‌اندیشی است. [۴] کسی که بنشیند و برای حل مشکلات چاره‌اندیشی نکند سختی‌ها بر او چیره می‌شود. [۵]
یکی دیگر از لوازم برنامه‌ریزی، بهره‌گیری از تجربه‌های گذشته است. شکست‌ها و پیروزی‌های پیشینی تعامل با فضای مجازی، می‌تواند آینه‌ای برای موفقیت‌های آینده و پیشگیری از ناکامی‌های انسان در ارتباط با دیگران باشد. امام علی می‌فرماید: «کسی که تجربه‌اش افزون باشد، لغزش‌هایش اندک می‌شود». [۶]
مشورت با افراد باتجربه و بهره‌گیری از اندیشه و سوابق موفقیت‌آمیز، یکی دیگر از لوازم برنامه‌ریزی است. امام علی دراین‌باره می‌فرماید: کسی که در رأی خود مستبد باشد، هلاک می‌شود و کسی که با مردان باتجربه مشورت کند، اندیشه‌های آنان را در رأی خود سهیم می‌کند. [۷] یکی دیگر از لوازم برنامه‌ریزی ارتباطی، پیش‌بینی و دوراندیشی است. امام علی می‌فرماید: «عاقل‌ترین مردم کسی است که درباره عواقب کارها دوراندیشی کند». [۸]
۲-۶. هدفگزاری
هدف یعنی: «مقصد و نقطه‌ای که همه تلاش‌ها به آن معطوف می‌شود». انسان در مقام کننده‌کار، باید غرض خود را از کارهایش روشن کند و تمام تلاش خود را برای رسیدن به اهداف به‌کار گیرد. هدف بهره‌گیری خانواده‌ها از فضای مجازی به باورها، ارزش‌ها و هنجارهای هر خانواده‌ای بستگی دارد.
برای رسیدن به هدف، شناخت توانایی‌ها و ظرفیت‌های خانواده، از مهم‌ترین عوامل موفقیت آن است. طبیعی است که بافت خانواده‌ها باهم متفاوت است ازاین‌رو هرکدام باید به‌تناسب نیازهای خود اهدافشان را از تعامل با رسانه‌ها روشن کنند. ابهام و سردرگمی در هدف‌گذاری نسبت به بهره‌برداری از فضای مجازی می‌تواند عواقب خطرناکی داشته باشد. امام علی درباره این مهم می‌فرماید:
از سخنی که روش آن را نمی‌شناسی و از حقیقت آن آگاه نیستی، بپرهیز؛ زیرا سخن تو بر عقلت دلالت و گفتارت از میزان معرفتت نشان دارد. [۹] شناخت فرصت‌ها و تهدیدهای فضای مجازی برای نیل به اهداف خانواده در بهره‌گیری از آن‌یکی از لوازم مدیریت درست فضای مجازی و مهم‌ترین عواملی است که ما را در مقابله با پیامدهای منفی آن بالا می‌برد. رسول خدا می‌فرماید: «به‌کارهایی تن دهید که توانایی آن‌ها را دارید». [۱۰] ایشان در سفارشی به ابوذر می‌فرماید:
سزاوار نیست مؤمن به‌کاری بپردازد که سبب خواری وی شود. پرسید: چگونه مؤمن خود را خوار می‌کند؟ فرمود: اینکه خود را به اموری مبتلا کند که توانایی نجات از آن را ندارد. [۱۱]
۳-۶. تصمیم‌گیری
یکی از مهم‌ترین اصول مدیریت ارتباط، تصمیم‌گیری است. تصمیم‌گیری یعنی: «فرایندی که طی آن بهترین راه‌حل برای انجام کاری یا اجرای برنامه‌ای برگزیده می‌شود». تصمیم‌گیری بستگی به آن دارد که ما در تعامل با فضای مجازی در کدام مرحله از فرایند تولید و توزیع و مصرف محصولات رسانه‌ای قرار داریم.
موضوع دیگری که در مدیریت فضای مجازی برای خانواده‌ها بسیار مهم است شناخت پیام‌ها و اغراضی است که متولیان رسانه‌ها در انتشار آن‌ها دارند. خانواده باید پیام‌های خود را نیز به‌درستی مدیریت و به‌گونه‌ای عمل کند که سلامت ارتباطی خود و جامعه را به مخاطره نیندازد:
(الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ) [۱۲] آنان که به سخن گوش فرا می‌دهند و بهترین آن را پیروی می‌کنند؛ اینان‌اند که خدایشان راه نموده و اینان‌اند همان خردمندان.
همیشه برای رسیدن به اهداف ارتباطی، با توجه به عناصر ساخت پیام، به‌ویژه نحوه ارائه آن راهکارهای گوناگونی وجود دارد. برای آنکه بخواهیم باکسی ارتباط برقرار کنیم می‌توانیم از راه‌ها و روش‌های مختلفی اقدام کنیم، ولی باید دید کدام شیوه بهتر و مؤثرتر است و ما را با کمترین هزینه به هدف می‌رساند.
انسان در موقعیت گیرنده پیام نیز وظیفه دارد اطلاعات دریافتی و ذخیره‌شده خود را نیز مدیریت کند؛ زیرا هر کس در مقابل آنچه می‌شنود و می‌بیند مسئول است:
(وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَـئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا) [۱۳] ازآنچه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن؛ چراکه گوش و چشم و دل، همه مورد سؤال‌اند.
از نگاه قرآن کریم، انسان مؤمن به هر سخنی گوش نمی‌سپارد و دریچه دیده به هر سو نمی‌گشاید:
(وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لاَ نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ) [۱۴] و، چون لغوی بشنوند از آن روی برمی‌تابند و می‌گویند: «کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.»
بعد دیگر مدیریت ارتباطات، قرار گرفتن در موقعیت‌هایی است که انسان از آن‌ها اثر می‌پذیرد. ازاین‌رو، پیشوایان معصوم ما را به هم‌نشینی با صالحان و حضور در مجالس ذکر و عبادت، توصیه و تشویق، و از مجالست با افراد فاسد و حضور در مجالس آنان نهی کرده‌اند. [۱۵] امام علی می‌فرماید:
هم‌نشینی با مردم هواپرست، ایمان را از خاطره‌ها به‌دست فراموشی می‌سپارد و سبب حضور شیاطین می‌شود. [۱۶] امام جواد هم می‌فرماید:
هر کس به گوینده‌ای گوش سپارد، بنده او شده است. پس اگر سخنگوی خدا باشد، خدا را بندگی کرده و چنانچه شیطان باشد، شیطان را بندگی کرده است. [۱۷] انسان مؤمن به هر سخنی گوش نمی‌سپارد و دریچه دیده به هر سو نمی‌گشاید:
(وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لاَ نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ) [۱۸] و، چون لغوی بشنوند، از آن روی برمی‌تابند و می‌گویند: کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما! جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.
در برخی روایات، از رعایت حقوق ابزارهای ارتباطی سخن به میان آمده که ناظر به مدیریت ارتباط است. برای نمونه، امام سجاد می‌فرماید:
حق گوش این است که نگذاری هر سخنی را وارد قلبت کند، مگر روزنه‌ای پاک که در دلت نیکی پدید آورد یا مایه دستیابی به اخلاقی شایسته گردد. چون گوش راه ورود گفتار به قلب است، که معانی گوناگون نیک یا بد را به دل می‌رساند. [۱۹] از این سخنان به خوبی روشن می‌شود که انسان به‌یقین از هم‌نشینی و انس با دیگران به‌ویژه رسانه‌ها متأثر می‌شود؛ به‌گونه‌ای که حتی تا حد بندگی آنان پیش می‌رود. بنابراین، مراقبت بر ارتباط با دیگران، به‌ویژه در بهره‌گیری از فناوری ارتباطات که به‌مثابه فرد یا گروه عمل می‌کنند، بسیار مهم و برای حفظ و تداوم سلامت ارتباطی انسان حیاتی است. این واقعیت را مولوی به زیبایی در قالب مثنوی به بیان کرده است. [۲۰]
یکی از مهم‌ترین اصول مدیریت ارتباط، تصمیم‌گیری است. تصمیم‌گیری یعنی: «فرایندی که طی آن بهترین راه‌حل برای انجام کاری یا اجرای برنامه‌ای برگزیده می‌شود». تصمیم‌گیری بستگی به آن دارد که ما در تعامل با فضای مجازی در کدام مرحله از فرایند تولید و توزیع و مصرف محصولات رسانه‌ای قرار داریم.
موضوع دیگری که در مدیریت فضای مجازی برای خانواده‌ها بسیار مهم است شناخت پیام‌ها و اغراضی است که متولیان رسانه‌ها در انتشار آن‌ها دارند. خانواده باید پیام‌های خود را نیز به‌درستی مدیریت و به‌گونه‌ای عمل کند که سلامت ارتباطی خود و جامعه را به مخاطره نیندازد:
(الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ) [۱۲] آنان که به سخن گوش فرا می‌دهند و بهترین آن را پیروی می‌کنند؛ اینان‌اند که خدایشان راه نموده و اینان‌اند همان خردمندان.
همیشه برای رسیدن به اهداف ارتباطی، با توجه به عناصر ساخت پیام، به‌ویژه نحوه ارائه آن راهکارهای گوناگونی وجود دارد. برای آنکه بخواهیم باکسی ارتباط برقرار کنیم می‌توانیم از راه‌ها و روش‌های مختلفی اقدام کنیم، ولی باید دید کدام شیوه بهتر و مؤثرتر است و ما را با کمترین هزینه به هدف می‌رساند.
انسان در موقعیت گیرنده پیام نیز وظیفه دارد اطلاعات دریافتی و ذخیره‌شده خود را نیز مدیریت کند؛ زیرا هر کس در مقابل آنچه می‌شنود و می‌بیند مسئول است:
(وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَـئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا) [۱۳] ازآنچه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن؛ چراکه گوش و چشم و دل، همه مورد سؤال‌اند.
از نگاه قرآن کریم، انسان مؤمن به هر سخنی گوش نمی‌سپارد و دریچه دیده به هر سو نمی‌گشاید:
(وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لاَ نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ) [۱۴] و، چون لغوی بشنوند از آن روی برمی‌تابند و می‌گویند: «کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.»
بعد دیگر مدیریت ارتباطات، قرار گرفتن در موقعیت‌هایی است که انسان از آن‌ها اثر می‌پذیرد. ازاین‌رو، پیشوایان معصوم ما را به هم‌نشینی با صالحان و حضور در مجالس ذکر و عبادت، توصیه و تشویق، و از مجالست با افراد فاسد و حضور در مجالس آنان نهی کرده‌اند. [۱۵] امام علی می‌فرماید:
هم‌نشینی با مردم هواپرست، ایمان را از خاطره‌ها به‌دست فراموشی می‌سپارد و سبب حضور شیاطین می‌شود. [۱۶] امام جواد هم می‌فرماید:
هر کس به گوینده‌ای گوش سپارد، بنده او شده است. پس اگر سخنگوی خدا باشد، خدا را بندگی کرده و چنانچه شیطان باشد، شیطان را بندگی کرده است. [۱۷] انسان مؤمن به هر سخنی گوش نمی‌سپارد و دریچه دیده به هر سو نمی‌گشاید:
(وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لاَ نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ) [۱۸] و، چون لغوی بشنوند، از آن روی برمی‌تابند و می‌گویند: کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما! جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.
در برخی روایات، از رعایت حقوق ابزارهای ارتباطی سخن به میان آمده که ناظر به مدیریت ارتباط است. برای نمونه، امام سجاد می‌فرماید:
حق گوش این است که نگذاری هر سخنی را وارد قلبت کند، مگر روزنه‌ای پاک که در دلت نیکی پدید آورد یا مایه دستیابی به اخلاقی شایسته گردد. چون گوش راه ورود گفتار به قلب است، که معانی گوناگون نیک یا بد را به دل می‌رساند. [۱۹] از این سخنان به خوبی روشن می‌شود که انسان به‌یقین از هم‌نشینی و انس با دیگران به‌ویژه رسانه‌ها متأثر می‌شود؛ به‌گونه‌ای که حتی تا حد بندگی آنان پیش می‌رود. بنابراین، مراقبت بر ارتباط با دیگران، به‌ویژه در بهره‌گیری از فناوری ارتباطات که به‌مثابه فرد یا گروه عمل می‌کنند، بسیار مهم و برای حفظ و تداوم سلامت ارتباطی انسان حیاتی است. این واقعیت را مولوی به زیبایی در قالب مثنوی به بیان کرده است. [۲۰]
۴-۶. کنترل و نظارت
اسلام، اهرم نظارت درونی را برای تأمین سلامت ارتباطی فرد و جامعه در نظر گرفته است. مراقبت به ما کمک می‌کند در مسیر ارتباطات درست حرکت کنیم و در میزان، منبع و نوع اطلاعاتی که قرار است ذخیره کنیم، به‌دست آوریم یا توزیع نماییم، مراقبت‌های لازم را در نظر بگیریم.
(فَلْینْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَی طَعَامِهِ) [۲۱] پس انسان باید به خوراک خود بنگرد.
در برخی احادیث چنین آمده که منظور از «طعام» در این آیه، غذای روحی و معنوی انسان، یعنی دانش و اطلاعات موردنیاز آدمی است که به‌واسطه ارتباطات خود به‌دست می‌آورد. [۲۲] ازاین‌رو، انسان در برابر اطلاعات گردآوری‌شده خود از راه شنیده‌ها و دیده‌ها، مسئول است.
فناوری انسان‌گونه ارتباطات، ممکن است صالح یا فاسد باشد و هم‌نشینی با آن‌ها می‌تواند اثر مثبت یا منفی در انسان برجا بگذارد. در منابع دینی درباره مجالست با افراد بسیار سخن گفته‌اند؛ زیرا هم‌نشینی با افراد بر افکار و اخلاق انسان اثر می‌گذارد. ازاین‌رو، قرآن کریم نتیجه معاشرت با بدان را این‌گونه ترسیم می‌کند:
(وَ یوْمَ یعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً یا وَیلَتَا لَیتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاَناً خَلِیلاً لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی وَ کَانَ الشَّیطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولاً) [۲۳] و روزی است که ستمکار دست‌های خود را می‌گَزد [و] می: ای‌کاش با پیامبر راهی برمی‌گرفتم. ای‌وای! کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم. او [بود که] مرا به گمراهی کشانید، پس ازآن‌که قرآن به من رسیده بود؛ و شیطان همواره خوارکننده انسان است.
افزون بر خانواده‌ها متولیان فناوری ارتباطات نیز وظیفه‌دارند با اقدامات پیشگیرانه و نظارت بر روند تولید و توزیع اطلاعات در جهت ترویج ارزش‌های اخلاقی و تقویت نهادهای اجتماعی- که می‌توانند معیارها و استانداردهای ارتباطات و اطلاعات را تعیین و کنترل کنند - بسیار کاربرد داشته باشند. از این نظر، به‌کارگیری رسانه‌ها از جهت آموزش و توسعه اخلاق فردی و اجتماعی مهم است.
در طرف مقابل، انسان در مقام گیرنده پیام و کسب اطلاعات، باید همین دو اصل، یعنی پیشگیری و نظارت را در ارتباطات خود با همنوعان و فناوری ارتباطات در نظر داشته باشد.
نتیجه گیری
با توجه به آنچه گذشت می‌توان چنین نتیجه گرفت که نهادهای اجتماعی به‌ویژه نهاد خانواده که در وضعیت کرونایی از موقعیت کاملاً ویژه‌ای برای مدیریت فضای مجازی برخوردار است با دو اصل اساسی، پیشگیری و درمان، می‌تواند به رسالت خطیر خود عمل کند.
نهاد خانواده با تکیه‌بر سواد رسانه‌ای، توجه به پیامدهای منفی آن‌ها و اصول مدیریت فضای مجازی، پیشگیری به ما کمک می‌کند در دام آلودگی‌های اطلاعات فاسد گرفتار نشویم. در ادیان الهی و به‌ویژه دین مبین اسلام، بیشترین توصیه‌ها و رهنمودهای اجتماعی برای چگونگی مهار قدرت، به‌صورت درونی و بیرونی اختصاص‌یافته است. تقوا به‌عنوان مهم‌ترین اصل اخلاقی، سبب مهار قدرت انسان از درون می‌شود. [۲۴] مدیریت فضای مجازی با تکیه‌بر تقوای خانوادگی سبب پیشگیری از آلودگی‌های ارتباطی می‌شود و همچون زرهی است که انسان را از آلودگی‌های روحی در امان می‌دارد؛ کارکرد دیگر تقوا، توجه و هشیاری در برابر وسوسه‌های شیطان و لغزشگاه‌هایی است که او برای اغوای انسان در نظر گرفته است. [۲۵] تقوا، در ایمان انسان به مبدأ و معاد ریشه دارد و کارآمدترین، کم‌هزینه‌ترین، عمومی‌ترین و مؤثرترین اهرم برای مهار انسان در برابر آلودگی‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی است، و ویژگی‌های آن عبارت‌اند از:
ـ. همچون کانون خودجوشی در باطن فرد قدرتمند، پنهان است.
ـ. موجب خود مهاری فرد قدرتمند می‌شود.
ـ. از ابتدای اقدام به تولید قدرت و پیش از مرحله اعمال قدرت، ظاهر می‌شود.
ـ. تقوا همواره مرزهای ممنوعه اِعمال قدرت را در منظر قدرتمندان قرار می‌دهد.
ـ. به‌صورت نیروی پیشگیرانه، انسان را از ورود به منطقه ممنوعه بازمی‌دارد.
ـ. در کنار کم‌هزینه بودن موجب صرفه‌جویی در دیگر هزینه‌ها برای کنترل قدرت می‌شود.
ـ. اعمال قدرت را از ایجاد خسارت‌ها و به دنبال آن، انسان را از بروز ندامت‌های پی‌درپی مصون می‌دارد. [۲۶] طبیعی است که انسان در مسیر حرکت خود به دلایلی مرتکب خطا می‌شود و به بیماری‌های روحی دچار می‌شود اینجاست که توبه و بازگشت به‌سوی خداوند که جنبه درمان و اصلاح دارد، سبب بازیابی سلامت و پاکی روح آدمی می‌شود دین، در لغزش‌ها، توبه و بازگشت به‌سوی خدا را تنها راه بازیافت این سلامت به فرد و جامعه می‌داند. [۲۷]
[۱]. (وَلَا تَکونُوا کالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّهٍ أَنکاثًا) (نحل: ۹۲).
[۲]. بحارالانوار، ج. ۷۴، ص. ۱۱۰.
[۳]. همان، ج. ۶۸، ص. ۳۳۶.
[۴]. میزان الحکمه، ج. ۲، ص. ۵۵۱.
[۵]. غرر الحکم و دررالکلم، ح. ۸۶۷۱.
[۶]. همان، ح. ۷۲۹۳.
[۷]. نهج البلاغه، حکمت ۱۶۱.
[۸]. میزان الحکمه، ج. ۲، ص. ۳۸۶.
[۹]. غرر الحکم و دررالکلم، ح. ۱۰۹۵۷.
[۱۰]. کنزالعمال، ح. ۵۲۹۹.
[۱۱]. المعجم الکبیر، ج. ۱۲، ص. ۳۱۲.
[۱۲]. زمر: ۱۸.
[۱۳]. اسراء: ۳۶.
[۱۴]. قصص ۵۵.
[۱۵]. کافی، ج۴، ص. ۶۹۵.
[۱۶]. نهج البلاغه، خ. ۸۶.. [۱۷]«مَنْ أَصْغی إِلی ناطِق فَقَدْ عَبَدَهُ، فَإِنْ کانَ النّاطِقُ عَنِ اللّهِ فَقَدْ عَبَدَ اللّهَ وَ إِنْ کانَ النّاطِقُ ینْطِقُ عَنْ لِسانِ إِبْلیسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلیسَ» (بحار الانوار، ج. ۲۶، ص. ۲۳۹).
[۱۸]. قصص: ۵۵.
[۱۹]. «وَ أَمَّا حَقُّ السَّمْعِ فَتَنْزِیهُهُ عَنْ أَنْ تَجْعَلَهُ طَرِیقاً إِلَی قَلْبِک إِلَّا لِفَوْهَهٍ کرِیمَهٍ تُحْدِثُ فِی قَلْبِک خَیراً أَوْ تَکسِبُک خُلُقاً کرِیماً فَإِنَّهُ بَابُ الْکلَامِ إِلَی الْقَلْبِ یؤَدِّی إِلَیهِ ضُرُوبُ الْمَعَانِی عَلَی مَا فِیهَا مِنْ خَیرٍ أَوْ شَرٍّ». (تحف العقول، ص. ۲۵۵)
[۲۰]. مثنوی مولوی، دفتر سوم.
فهم آب است و وجود تن سبو،
چون سبو بشکست ریزد آب ازو
این سبو را پنج سوراخ است ژرف
اندرو نه آب مانَد خود نه برف
امر غضوا غضه ابصارکم
هم شنیدی راست ننهادی تو سم
از دهانت نطق فهمت را برد
گوش، چون ریگ است فهمت را خورد
همچنین سوراخهای دیگرت
میکشاند آب فهم مضمرت
[۲۱]. عبس: ۲۴.. [۲۲]تفسیر البرهان، ذیل آیه.
[۲۳]. فرقان: ۲۷-۲۹.. [۲۴]نک: فلسفه قدرت، ص. ۲۶۵. نیز مائده: ۸؛ فتح: ۲۹؛ نحل:۹۰؛ آل عمران: ۱۳۴؛ یونس: ۳۵؛ بقره: ۲۵۶؛ نساء: ۶۰؛ زمر: ۱۷؛ حجرات: ۶.
[۲۵]. اعراف: ۲۰۱.
[۲۶]. نک: فلسفه قدرت، ص. ۳۹۷ – ۳۹۹.
[۲۷]. آلعمران: ۱۳۵.
اسلام، اهرم نظارت درونی را برای تأمین سلامت ارتباطی فرد و جامعه در نظر گرفته است. مراقبت به ما کمک می‌کند در مسیر ارتباطات درست حرکت کنیم و در میزان، منبع و نوع اطلاعاتی که قرار است ذخیره کنیم، به‌دست آوریم یا توزیع نماییم، مراقبت‌های لازم را در نظر بگیریم.
(فَلْینْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَی طَعَامِهِ) [۲۱] پس انسان باید به خوراک خود بنگرد.
در برخی احادیث چنین آمده که منظور از «طعام» در این آیه، غذای روحی و معنوی انسان، یعنی دانش و اطلاعات موردنیاز آدمی است که به‌واسطه ارتباطات خود به‌دست می‌آورد. [۲۲] ازاین‌رو، انسان در برابر اطلاعات گردآوری‌شده خود از راه شنیده‌ها و دیده‌ها، مسئول است.
فناوری انسان‌گونه ارتباطات، ممکن است صالح یا فاسد باشد و هم‌نشینی با آن‌ها می‌تواند اثر مثبت یا منفی در انسان برجا بگذارد. در منابع دینی درباره مجالست با افراد بسیار سخن گفته‌اند؛ زیرا هم‌نشینی با افراد بر افکار و اخلاق انسان اثر می‌گذارد. ازاین‌رو، قرآن کریم نتیجه معاشرت با بدان را این‌گونه ترسیم می‌کند:
(وَ یوْمَ یعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً یا وَیلَتَا لَیتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاَناً خَلِیلاً لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی وَ کَانَ الشَّیطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولاً) [۲۳] و روزی است که ستمکار دست‌های خود را می‌گَزد [و] می: ای‌کاش با پیامبر راهی برمی‌گرفتم. ای‌وای! کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم. او [بود که] مرا به گمراهی کشانید، پس ازآن‌که قرآن به من رسیده بود؛ و شیطان همواره خوارکننده انسان است.
افزون بر خانواده‌ها متولیان فناوری ارتباطات نیز وظیفه‌دارند با اقدامات پیشگیرانه و نظارت بر روند تولید و توزیع اطلاعات در جهت ترویج ارزش‌های اخلاقی و تقویت نهادهای اجتماعی- که می‌توانند معیارها و استانداردهای ارتباطات و اطلاعات را تعیین و کنترل کنند - بسیار کاربرد داشته باشند. از این نظر، به‌کارگیری رسانه‌ها از جهت آموزش و توسعه اخلاق فردی و اجتماعی مهم است.
در طرف مقابل، انسان در مقام گیرنده پیام و کسب اطلاعات، باید همین دو اصل، یعنی پیشگیری و نظارت را در ارتباطات خود با همنوعان و فناوری ارتباطات در نظر داشته باشد.
نتیجه گیری
با توجه به آنچه گذشت می‌توان چنین نتیجه گرفت که نهادهای اجتماعی به‌ویژه نهاد خانواده که در وضعیت کرونایی از موقعیت کاملاً ویژه‌ای برای مدیریت فضای مجازی برخوردار است با دو اصل اساسی، پیشگیری و درمان، می‌تواند به رسالت خطیر خود عمل کند.
نهاد خانواده با تکیه‌بر سواد رسانه‌ای، توجه به پیامدهای منفی آن‌ها و اصول مدیریت فضای مجازی، پیشگیری به ما کمک می‌کند در دام آلودگی‌های اطلاعات فاسد گرفتار نشویم. در ادیان الهی و به‌ویژه دین مبین اسلام، بیشترین توصیه‌ها و رهنمودهای اجتماعی برای چگونگی مهار قدرت، به‌صورت درونی و بیرونی اختصاص‌یافته است. تقوا به‌عنوان مهم‌ترین اصل اخلاقی، سبب مهار قدرت انسان از درون می‌شود. [۲۴] مدیریت فضای مجازی با تکیه‌بر تقوای خانوادگی سبب پیشگیری از آلودگی‌های ارتباطی می‌شود و همچون زرهی است که انسان را از آلودگی‌های روحی در امان می‌دارد؛ کارکرد دیگر تقوا، توجه و هشیاری در برابر وسوسه‌های شیطان و لغزشگاه‌هایی است که او برای اغوای انسان در نظر گرفته است. [۲۵] تقوا، در ایمان انسان به مبدأ و معاد ریشه دارد و کارآمدترین، کم‌هزینه‌ترین، عمومی‌ترین و مؤثرترین اهرم برای مهار انسان در برابر آلودگی‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی است، و ویژگی‌های آن عبارت‌اند از:
ـ. همچون کانون خودجوشی در باطن فرد قدرتمند، پنهان است.
ـ. موجب خود مهاری فرد قدرتمند می‌شود.
ـ. از ابتدای اقدام به تولید قدرت و پیش از مرحله اعمال قدرت، ظاهر می‌شود.
ـ. تقوا همواره مرزهای ممنوعه اِعمال قدرت را در منظر قدرتمندان قرار می‌دهد.
ـ. به‌صورت نیروی پیشگیرانه، انسان را از ورود به منطقه ممنوعه بازمی‌دارد.
ـ. در کنار کم‌هزینه بودن موجب صرفه‌جویی در دیگر هزینه‌ها برای کنترل قدرت می‌شود.
ـ. اعمال قدرت را از ایجاد خسارت‌ها و به دنبال آن، انسان را از بروز ندامت‌های پی‌درپی مصون می‌دارد. [۲۶] طبیعی است که انسان در مسیر حرکت خود به دلایلی مرتکب خطا می‌شود و به بیماری‌های روحی دچار می‌شود اینجاست که توبه و بازگشت به‌سوی خداوند که جنبه درمان و اصلاح دارد، سبب بازیابی سلامت و پاکی روح آدمی می‌شود دین، در لغزش‌ها، توبه و بازگشت به‌سوی خدا را تنها راه بازیافت این سلامت به فرد و جامعه می‌داند. [۲۷]
[۱]. (وَلَا تَکونُوا کالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّهٍ أَنکاثًا) (نحل: ۹۲).
[۲]. بحارالانوار، ج. ۷۴، ص. ۱۱۰.
[۳]. همان، ج. ۶۸، ص. ۳۳۶.
[۴]. میزان الحکمه، ج. ۲، ص. ۵۵۱.
[۵]. غرر الحکم و دررالکلم، ح. ۸۶۷۱.
[۶]. همان، ح. ۷۲۹۳.
[۷]. نهج البلاغه، حکمت ۱۶۱.
[۸]. میزان الحکمه، ج. ۲، ص. ۳۸۶.
[۹]. غرر الحکم و دررالکلم، ح. ۱۰۹۵۷.
[۱۰]. کنزالعمال، ح. ۵۲۹۹.
[۱۱]. المعجم الکبیر، ج. ۱۲، ص. ۳۱۲.
[۱۲]. زمر: ۱۸.
[۱۳]. اسراء: ۳۶.
[۱۴]. قصص ۵۵.
[۱۵]. کافی، ج۴، ص. ۶۹۵.
[۱۶]. نهج البلاغه، خ. ۸۶.. [۱۷]«مَنْ أَصْغی إِلی ناطِق فَقَدْ عَبَدَهُ، فَإِنْ کانَ النّاطِقُ عَنِ اللّهِ فَقَدْ عَبَدَ اللّهَ وَ إِنْ کانَ النّاطِقُ ینْطِقُ عَنْ لِسانِ إِبْلیسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلیسَ» (بحار الانوار، ج. ۲۶، ص. ۲۳۹).
[۱۸]. قصص: ۵۵.
[۱۹]. «وَ أَمَّا حَقُّ السَّمْعِ فَتَنْزِیهُهُ عَنْ أَنْ تَجْعَلَهُ طَرِیقاً إِلَی قَلْبِک إِلَّا لِفَوْهَهٍ کرِیمَهٍ تُحْدِثُ فِی قَلْبِک خَیراً أَوْ تَکسِبُک خُلُقاً کرِیماً فَإِنَّهُ بَابُ الْکلَامِ إِلَی الْقَلْبِ یؤَدِّی إِلَیهِ ضُرُوبُ الْمَعَانِی عَلَی مَا فِیهَا مِنْ خَیرٍ أَوْ شَرٍّ». (تحف العقول، ص. ۲۵۵)
[۲۰]. مثنوی مولوی، دفتر سوم.
فهم آب است و وجود تن سبو،
چون سبو بشکست ریزد آب ازو
این سبو را پنج سوراخ است ژرف
اندرو نه آب مانَد خود نه برف
امر غضوا غضه ابصارکم
هم شنیدی راست ننهادی تو سم
از دهانت نطق فهمت را برد
گوش، چون ریگ است فهمت را خورد
همچنین سوراخهای دیگرت
میکشاند آب فهم مضمرت
[۲۱]. عبس: ۲۴.. [۲۲]تفسیر البرهان، ذیل آیه.
[۲۳]. فرقان: ۲۷-۲۹.. [۲۴]نک: فلسفه قدرت، ص. ۲۶۵. نیز مائده: ۸؛ فتح: ۲۹؛ نحل:۹۰؛ آل عمران: ۱۳۴؛ یونس: ۳۵؛ بقره: ۲۵۶؛ نساء: ۶۰؛ زمر: ۱۷؛ حجرات: ۶.
[۲۵]. اعراف: ۲۰۱.
[۲۶]. نک: فلسفه قدرت، ص. ۳۹۷ – ۳۹۹.
[۲۷]. آلعمران: ۱۳۵.
/پایان بخش چهارم/ انتهای پیام/
منبع: مرکز ملی فضای مجازی
ارسال نظر
