مطابقت رنگ‌های طبیعت با فرهنگ ایرانی- اسلامی/ آثار جسمی و روحی رنگ‌ها را بشناسید

گروه اجتماعی فرهنگ سدید- رضا باقری: قبل از پیداش مدرنیته و تاثیر آن بر سبک زندگی ایرانیان، فرهنگ و علم ایرانی از تاثیر روشن ادوات بصری در ذهن مخاطب آگاه بوده است. از این رو شاهد حضور نقش و نگار‌ها با بهره گیری از رنگ‌های متنوع در آثار به جا مانده در عرصه‌های معماری، پوشاک، فرش و... هستیم که به صورت حساب شده‌ای طراحی و اجرا شده‌اند؛ به نحوی که هر کدام در جایگاه خود اثر مناسبی در فضای جامعه دارد.
خطوط منحنی قرینه با ریتم‌های مناسب و ترکیب رنگی مفرح و آرامش بخش در معماری، فرش و منسوجات ایرانی شناسنامه مشهوری در دنیا دارد و تحسین اهل فن را به همراه دارد از طرفی با توجه به ظرافت اشاره اسلام به انتخاب رنگ‌ها و شان صدور آن‌ها آثار فیزیولوژیک و طبعا روحی رنگ‌ها نیز در اسلام مورد توجه واقع شده است.

ارزیابی دانشگاه‌های لوئیزیانا و پوردو در آمریکا نشان می‌دهد که رنگ زرد حالت شعف و سرور را بازگو می‌کند و این همان مطلبی است که قرآن پانزده قرن قبل بیان فرمود: صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَ (بقره/ ۶۹) «زرد اندک متمایل به پررنگی که ناظرین را به نشاط و مسرّت می‌رساند» (پاک‌نژاد، همان، ج. ۵، ص. ۱۴۳). رنگ زرد تحریک کننده فکری است. بر کمبود فکری روحی مؤثر است و برخی حالات عصبی را آرام می‌کند. شاید به همین خاطر است که این رنگ برای اتاق مطالعه پیشنهاد شده است (همو، ص. ۱۵۷). زرد گرم کننده و از رنگ‌های گرم است و آزمایش‌های روان‌شناسی ثابت‌کرده که زرد زیاد خوشحالی بخش است (همو).

زرد باعث افزاش سوخت و ساز بدن است و چون از بقیه رنگ‌ها زودتر دیده می‌شود، به دلیل نور زیادی که منعکس می‌کند، بیشتر از بقیه رنگ‌ها برای جلب توجه استفاده می‌شود (اصغری نژاد، دنیای هنر رنگ و نقاشی، سایت Atab، تأثیر رنگ‌ها بر رفتار انسان‌ها). در رنگ درمانی طبق آن چه از بوعلی‌سینا طبیب ایرانی در کتاب قانون نقل شده است، رنگ زرد التهاب و درد را کاهش می‌دهد. (پائولین ویلز، همان، ص. ۱۵)

برای تحریک ذهن نیز از نور زرد استفاده می‌شود. زرد فزاینده نیرو است. زندگی در فضای زرد انسان را فعال می‌کند (با طلوع اشعه زرد خورشید انسان‌ها برای فعالیت دوباره آماده می‌شوند). در بیمارستان‌های روانی بیماران منزوی و بی‌تحرک را با قرار دادن در نور و رنگ زرد مداوا می‌کنند (آیت‌اللهی، همان، س. ۶، ش. ۲۱، ص. ۳). زرد یک دست آزار دهنده و اگر متغیر باشد، شادی‌آفرین است. زرد سبب بی‌خوابی، هیجان، اضطراب و تلاطم فکری می‌شود. زرد گرم‌ترین رنگ طیف خورشید است (همو، ص. ۲).

أَلَمْ تَرَ أَنَّ‌ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ (حج/ ۶۳)؛ «آیا نظر نکرده‏‌اى که خدا از آسمان آبى فرو فرستاد، پس زمین سرسبز گردید؟ که خدا لطیف [و]آگاه است». رنگ سبز در نظر روان‌شناسان آرامش‌بخش‌ترین رنگ‌ها و نشانه حیات، رویش و جاودانگی است (نساجی زوّاره، اسماعیل، رنگ سبز، رنگ تعلق، آرامش، درس‌هایی از مکتب اسلام، س. ۴۸، ش. ۸، ص. ۲). سبزرنگ صبر، شکیبایی، بردباری و پایداری است.

رنگ قرمز انرژی دهنده و محرک بسیار قوی است. به گفته بوعلی سینا فشار خون را بالا می‌برد، جزء رنگ‌های گرم است (پائولین، همان، ص. ۱۵ و ۱۰۵)، به هضم غذا کمک می‌کند و سفره قرمز اشتها را زیاد می‌کند (پاک‌نژاد، همان، ج. ۵، ص. ۱۳۸). ذائقه انسان تحت شعاع بینایی است، به همین جهت قرآن کریم دستور می‌دهد که انسان به غذای خویش نگاه کند فَلْیَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى‏ طَعَامِهِ.

رنگ سبز نماد حیات و جاودانگی ایمان و کمال است و این در بهشت به خوبی جلوه‌گر شده است. خدا در سورة مبارکة الرحمن، در آیه ۶۴ می‌فرماید: مُدْهَامَّتَانِ. ادهیام به معنای شدت رنگ سبز است، تا حدّی که مایل به سیاهی است (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج. ۱۹، ص. ۱۲۵) و این از اوصاف دو بهشتی است که در سورة الرحمن بیان شده است. مکمّل رنگ سبز، قرمز است (پائولین، رنگ‌ها و تأثیرات درمانیشان، ص. ۱۰۵). خداوند در سورة یس-آیه ۸۰، قرمزی آتش و سبزی درخت را کنار هم ذکر می‌کند.

نوزاد از ابتدا این رنگ را می‌شناسد، نور قرمز در معالجه آبله موثر است. این رنگ تسکین دهنده است. اشتها را مرتب می‌کند و فشار خون را بالا می‌برد (همان، ص. ۱۵۵). قرمز به حدّی تحریک کننده است که نگاه به آن سردرد می‌آورد و رشد گیاه در نور قرمز به حداکثر می‌رسد (همو، ج. ۳، ص. ۲۴۳).

«زُرقاً» آبی پر رنگ است و خود این واژه بر شدت دلالت دارد؛ بر عکس آبی باز و کم رنگ که همان رنگ آسمان و دریاهاست که بسیار آرام بخش است (فتحی عبدالعزیز، الوان فی القرآن، ص. ۱۴). رنگ آبی آسمان اثر تسکینی شگرفی بر انسان می‌گذارد، لذا خداوند رنگ آسمان و اقیانوس‌ها و دریا‌ها (که تصویر آبی آسمان را در خود نشان می‌دهند) را به رنگ آبی مزین ساخت.

به این ترتیب خداوند حکیم زندگی انسان را بر اساس فطرت و نیاز روحی او رنگ‌آمیزی کرد و این دلالت بر ربوبیت خدای واحد دارد. انسان وقتی به آسمان می‌نگرد، رنگ آبی را می‌بیند که آرام‌بخش است و چون به زمین می‌نگرد، رنگ سبز را می‌بیند که حالت مسرّت‌بخش و متعادلی به روان او می‌بخشد. آبی به دلیل همین خواص، بهترین رنگ برای کاشی کاری مساجد و زیارت‌گاه‌ها است. آسمان در شب به رنگ آبی تیره و کبود در می‌آید و چه زیباست که قرآن شب را مایه استراحت قرار داده است.

بقره/ ۱۸۷ (خیط الأبیض ـ. خیط الأسود)؛ ۲. آل عمران/ ۱۰۶ و ۱۰۷ (تبیض وجوه ـ. تسود وجوه) (اسودّت و ابیضت)؛ ۳. فاطر/ ۲۷ (جدد بیض ـ. غرابیب سود) بیض جمع ابیض و سود جمع أسود است. سفید نشانه شادی و پاکی است. رنگی همراه با امید، آرامش، مهربانی، دوستی، ایمان، خوش‌بینی، اطمینان و علاقه به زندگی است. هر چه در طبیعت به رنگ سفید جلوه کند، مانند سپیده‌دم، برف، شیر، ابر و برخی گل‌ها و جانوران، گویای پاکی، زیبایی و حیات‌بخشی‌اند.

از لباس عروس گرفته تا لباس احرام و لباس آخرت همه سفیدند تا گویای خوش‌بختی، پاکی و صفا باشند. فطرت انسان به پاکی متمایل است و سفید بهترین نماد آن است. سفید نماد نظافت و پاکی است و زنان بهشت را هم از این جهت حور می‌گویند که پاک و دست نخورده‌اند و اصل واژه حور به معنای بیضاء و سفیدی است (ابن‌منظور، لسان‌العرب، ج. ۴، ص. ۲۶۵).

مرحوم علامه جعفری، ارزش هنر پیش رو را در این می‌دانست که نوابغ هنری با مغز و روان و روح پاک نبوغ خود را در بهره برداری از اصول عالی انسانی فعّال ساخته و بدون توجّه به تمایلات بی اساس مردم، آنان را به کشف یک زندگی سالم روبه جاذبیت کمال اعلا و بهره برداری از آن توجیه می‌کند.

حج و نمازجماعت منشاء فرم‌هایی در نهایت هماهنگی و زیبایی در تصویر سازی فرم ها‌ی ما است که با نگاه اولیه به فضا‌ها و منسوجات ایرانی و اسلامی کاملا قابل درک است.

بنا بر نظر بورکهارت در باب احساس هویت در هنر اسلامی: «هیچ کس وحدت هنر اسلامی را چه در زمان و چه در مکان انکار نمی‌کند، این وحدت بسیار آشکار و بدیهی است، چه به نظاره مسجد قرطبه بنشینیم یا چه به نظاره مدرسه بزرگ سمرقند یا آرامگاه عارفی در مغرب یا در ترکمنستان چین. در هر حال چنان است که گویی نور واحد و یگانه‌ای از همه این آثار هنری ساطع شده است.» (شوآن، ۱۳۸۳، ۲۱۷)

با همین بررسی اجمالی می‌توان نتیجه گرفت که تصمیمات فرهنگی اگر به اجماع برسد که از فرهنگ اسلامی ایرانمان استفاده کند باید بطور گسترده، همنوا بامداومت در محصولات وارد شود و حتما جامعه را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد.


قرائتی، محسن، تفسیر نور، در راه حق، قم، ۱۳۷۴.

گزارش خواندنی از اعجاز رنگ‌ها (اینترنت، نشریه اعتدال).

لوثر ماکس، روان‌شناسی رنگ‌ها، ویدا أبی زاده (مترجم) نشر درسا، بی‌جا، ۱۳۸۳، چ. ۱۹.

مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۳ هـ، چ. سوم.

اعجاز رنگ‌ها در قرآن، وبلاگ نویسان مذهبی، از تبار گل یاس (اینترنت).

آلوسی بغدادی، تفسیر روح المعانی، احیاء التراث العربی، بیروت ۱۴۰۵.

آیت اللهی، حبیب الله و حکیمة گوهریان، رنگ در قرآن، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه شاهد، س. ششم، ش.
۳-بورکهارت، تیتوس (۱۳۶۵)، هنر اسلامی؛ مسعود رجب نیا؛ تهران: سروش.