گروه رسانه و فضای مجازی فرهنگ سدید- مهدی حق وردی طاقانکی: فضای مجازی با توجه به ویژگی‌های منحصر به‌فرد آن به عامل مؤثری در بسیاری از ابعاد زندگی بشر همچون موضوعات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و دفاعی تبدیل شده است.
پیدایش رسانه‌هایی چون سایت‌ها، پیام رسان‌ها، شبکه‌های اجتماعی، بازی‌های دیجیتالی و از سوی دیگر نگاه آینده نگرانه به این حوزه و پیدایش و ظهور رسانه‌ها و توسعه فن‌آوری‌های نوین مانند واقعیت افزوده، واقعیت مجازی و... همگی حاکی از ظرفیت‌های این رسانه‌ها به‌عنوان ابزار قدرت نرم است.
راهبرد واکنش به رسانه‌ها با سه رویکرد اصلی قابل‌تفکیک است. در رویکرد بد بینانه صرفاً سخن از تهدیدات این فضا سخن به میان می‌آید که البته بخشی از واقعیت است اما در این راهبرد صرفاً ممنوعیت و عدم استفاده به‌عنوان یک راهکار منفعلانه توصیه می‌شود از سوی دیگر برخی با رویکرد خوش‌بینانه از فرصت‌های این فضا سخن می‌گویند گویی که این فضا عاری از هرگونه آسیب و تهدید است و به طبع درواکنشی منفعلانه استفاده بدون محدودیت را تجویز می‌کنند. اما باید پذیرفت که فضای مجازی مانند هر رسانه دیگر دارای فرصت‌ها و تهدیداتی است و باید رویکرد فعالی را در قبال آن اتخاذ کرد که از آن با عنوان رویکرد واقع بینانه سخن به میان می‌آید. رویکردی که تلاش می‌کند از ظرفیت‌های این فضا استفاده کند و با افزایش تدابیری از آسیب‌ها و تهدیدات آن بکاهد؛ این راهبرد شاید به‌وضوح در این فرمایش مقام معظم رهبری بیان‌شده است: «این فضای مجازی امروز از فضای حقیقیِ زندگی ما چند برابر بزرگ‌تر شده؛ بعضی‌ها اصلاً در فضای مجازی تنفّس می‌کنند؛ اصلاً آنجا تنفّس می‌کنند، زندگی‌شان در فضای مجازی است. جوانان هم سروکار دارند با فضای مجازی، با انواع چیزها و کارها، با برنامه‌های علمی‌اش، با اینترنتش، با شبکه‌های اجتماعی‌اش، با مبادلات و امثال این‌ها سروکار دارند؛ خب، اینجا لغزشگاه است. هیچ‌کس نمی‌گوید آقا جاده نکش. اگر شما در یک منطقه‌ای جاده‌ای لازم دارید، خیلی خب، جاده بکش، جاده‌ی اتوبان هم بکش امّا مواظب باش! آنجایی که ریزش کوه محتمل است، آنجا محاسبه‌ی لازم را بکنید. ما به دستگاه‌های ارتباطی خودمان، به مجموعه‌ی وزارت ارتباطات و شورای عالی مجازی -که بنده از آن‌هم گله‌دارم- سفارشمان این است. ما نمی‌گوییم این راه را ببندید؛ نه، اینکه بی‌عقلی است. یک کسانی نشسته‌اند، فکر کرده‌اند، یک‌راهی بازکرده‌اند به‌عنوان این فضای مجازی و به قول خودشان سایبری؛ خیلی خب، از این استفاده کنید منتها استفاده‌ی درست بکنید؛ دیگران دارند استفاده‌ی درست می‌کنند؛ بعضی از کشورها طبق فرهنگ خودشان این دستگاه‌ها را قبضه کرده‌اند. ما چرا نمی‌کنیم؟ چرا حواسمان نیست؟ چرا رها می‌کنیم این فضای غیرقابل‌کنترل و غیر منضبط را؟ مسئول‌اند، یکی از مسئولین هم همین‌ها هستند؛ دستگاه وزارت ارتباطات است.»
رهبر انقلاب در جای دیگر می‌فرمایند: «به نظر من این وسایل رسانه‌ای جدید، هم یک فرصت است، هم یک خطر است».
اما چگونه می‌توان در عین استفاده از فرصت‌های فضای مجازی با آسیب‌های آن مقابله کرد؟ یکی از ضروری‌ترین راهکارها اقداماتی است که از آن با عنوان سواد فضای مجازی یاد می‌شود.
سواد رسانه‌ای در حقیقت نوعی از درک متکی بر مهارت است که بر اساس آن می‌توان انواع رسانه‌ها و انواع تولیدات آنها را شناخت و از یکدیگر تفکیک و شناسایی کرد.
آنچه مسلم است سواد فضای مجازی بر ارتقا این مهارت در حوزه رسانه‌های فضای مجازی تأکید دارد و بالطبع به‌صورت خاص‌تر به کلیدواژه‌ای نوظهوری همچون سواد بازی‌های دیجیتال و ... روبرو می‌شویم.
هرچند بسیاری از این مهارت‌ها باید قبل از استفاده از فضای مجازی آموزش داده می‌شد ولی متأسفانه هم‌اکنون با خیل عظیمی از مخاطبان خاص کودک و نوجوان و جوان مواجه هستیم که بدون بهره مندی از سواد لازم در این حوزه از رسانه‌های مجازی استفاده می‌کنند، از سوی دیگر با شکاف نسلی دیجیتالی مواجه هستیم به این معنا که والدین و ... به دلیل نوظهور بودن این رسانه‌ها از آن آگاهی لازم را ندارند و در بسیاری از موارد توانایی فرزندان از والدین بیشتر است و این موضوع در حوزه نظارت بسیار اثرگذار بوده است.
این عوامل باعث شده تا کاربران ما مانند راننده‌ای باشند که سوار خودرو شده اما تاکنون گواهینامه لازم را کسب نکرده است. این یعنی افزایش خطرات و آسیب‌ها. به همین دلیل مقام معظم رهبری در حوزه فضای مجازی موضوع ارتقا سواد فضای مجازی و ارتقا فرهنگ کاربری را ابلاغ و مطالبه کرده‌اند.
جالب است بدانیم در نشست‌ها و سخنرانی‌ها و جلسات سواد فضای مجازی با والدینی مواجه می‌شویم که بعد از جلسه تازه متوجه می‌شوند که این حوزه چقدر مهم و ضروری است و حتی برخی از آن اطلاع نداشته‌اند. بازی‌های رایانه‌ای را ابزار صرف سرگرمی دانسته و بالطبع نظارت و مدیریت این فضا برای آنان موضوعیت نداشته است؛ آنها فضای مجازی را فقط فرصت دانسته و از آسیب‌های آن اطلاعی نداشته اند و بالطبع فرزندان بدون سواد فضای مجازی و بدون نظارت والدین و از سوی دیگر باکم کاری متولیان در ارتقا سواد فضای مجازی در حال استفاده از فضای مجازی هستند. این موضوع نیز باعث شده تا ابعاد تهدیدات فضای مجازی ابعاد گسترده‌تر و بسیار جدی‌تر و گاه جبران‌ناپذیری خصوصاً در حوزه فرهنگی پیدا کند.
امید است با فعال شدن نهادهای متولی امر زمینه ارتقا سواد فضای مجازی جامعه فراهم شود. هم از یک‌سو از تهدیدات فضای مجازی کاسته شود و هم با افزایش فعالیت هوشمند در این فضا از آن به‌عنوان ابزاری در راستای افزایش قدرت نرم انقلاب اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.
