گروه اجتماعی فرهنگ سدید، حجت الاسلام و المسلمین حمید رضا ارباب سلمیانی: یکی از نیازهای اساسی و دیرپای انسان که عمری به درازی عمر بشر دارد و همواره به گونه‌های خاص متناسب با درک، تقاضای جمعی، امکانات و ظرفیت‌های محیطی در چارچوب فرآیندهایی پاسخ یافته، نیاز به تفریح، سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت به شیوه‌های متنوع و خلاق بوده است.
شیوه تعامل با این نیاز و ارضای آن نیز، همچون دیگر پدیده‌ها، به‌مرورزمان و به‌تبع دیگر تغییرات محیطی، دستخوش دگرگوني شده است.
درگذشته، فراغت به صورتی درهم‌آمیخته باکار و تلاش و روندهای معمول زندگی، بدون نیاز به تمهیدات و چاره‌اندیشی‌های ویژه، تحقق می‌یافت و بیشتر در برخی گروه‌های سنی همچون کودکان و نوجوانان یا برخی گروه‌ها همچون قشرهای متمکن و مرفه بود؛ ولی امروزه، فراغت به یکی از فرصت‌های همگانی نسبتاً مستقل از روندهای عادی کار و تلاش رسمی تبدیل‌شده که به‌شدت به سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، تمهید مقدمات و تخصیص امکانات، نیازمند است.
تمدن صنعتی مدرن، با ایجاد تحولات عمیق در ساحت‌های زندگی بشر سبب گسترش فراغت توده‌ها و پیدایش احساس نیاز شدید به پوشش آن به شیوه‌های ممکن شده است.
وجود برخی از جنبه‌های روان‌شناختی، جامعه‌شناختی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، اولاً نیاز به فراغت را به یکی از نیازهای کانونی اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده و ثانیاً، تفریح و سرگرمی را در قالب شکل‌ها و صورت‌های نسبتاً روشن، به عنوان مناسب‌ترین و مطلوب‌ترین گزینه‌ها برای پوشش اوقات فراغت، در فهرست نیازها و ارزش‌های اسلامي و انساني جای‌داده است.
این شرایط، از یک‌سو فرآیند ظهور و شکوفایی رسانه‌های جمعی مدرن، به‌ویژه فضاي مجازي و شبکه‌های اجتماعي شکل‌گرفته در آن را، به عنوان برخی از مظاهر فنّاورانه و فرهنگی جهان جدید، سرعت بخشید. از سوی دیگر، اقدام همه‌جانبه در جهت تأمین این نیاز را، یکی از اساسی‌ترین و محوری‌ترین وظایف سازمانی و حرفه‌ای آن‌ها تعیین کرد.
این نوشتار درصدد است تا در حد توان، اولا دیدگاه اسلام را در خصوص سرگرمی، با توجه به مرجعیت هنجاری و نقش هدایتی آن در سیاست‌های کلان سیمای ملی و نحوه برخورد با این مقوله؛ ثانيا قلمرو معنایی تفريحات سالم و حلال، جایگاه، ضرورت، و اهمیت عصری آن؛ درنهایت پيشنهادها و راهكارهاي عملي براي توجه دادن به اين مقوله در سطح كشور را به‌اختصار بیان کند.
- تفریحات سالم و حلال از منظر آيات و روايات و دين اسلام
آيات قرآن
باید توجه داشت که در قرآن كريم براي تفريحات حلال و سالم دو نکته مهم و اساسي وجود دارد:
۱) تفریح، فقط گردش بدون اندیشه و تفکر، و بدون عبرت گیری و پندپذیری نباشد.
۲) تفریح، باعث آلوده شدن انسان به گناهان دیگر نشود.
نمونه‌های فراواني براي تفريح حلال و سالم در قرآن ذکرشده كه در اينجا به دو مورداشاره می‌شود:
الف- قرآن کریم درخواست برادران را از پدر در مورد حضرت یوسف این‌چنین بیان می‌کند: «او را فردا با ما (به خارج شهر) بفرست تا غذای کافی بخورد، و بازی و تفریح کند و ما حافظ او هستیم.» (سوره یوسف،آيه 12)
زمانی که برادران یوسف مسئله تفریح و گردش در صحرا را مطرح کردند، حضرت یعقوب اعتراض نکرد که این عمل شایسته یک جوان موحد و وابسته به خانواده نبوت نیست (بلکه از جنبه امنیتی اظهار نگرانی نمود) از این بیان به‌خوبی استفاده می‌شود که به تفریح، نظر مثبت داشته، بلکه در جامعه آن روز امر مسلمی بوده است و امروز شهرنشینی و فضای بسته خانه‌های شهرها، این نیاز را دوچندان کرده است.
ب- درآیات متعددی از قرآن، خداوند دستور داده در زمین سیر کنید و در آن گردش کنید ازجمله فرمود: «و میان آن‌ها و شهرهایی که برکت داده بودیم، آبادی‌های آشکاری قراردادیم و سفر در میان آن‌ها را به‌طور متناسب (با فاصله نزدیک) مقرر داشتیم (و به آنان گفتیم:) شب‌ها و روزها در این آبادی‌ها با ایمنی کامل، سفر و گردش کنید.» ( سوره انعام، آيه 11)
تفریحات سالم در روایات ديني
در روایات نیز به امر تفریح سالم پرداخته‌شده، و سفارش شده که ساعتی از زندگی رابه لذت‌های حلال و تفریح‌های سالم اختصاص دهید، در اينجا به چند نمونه مختصر اشاره‌اي می‌شود:
الف- حضرت علی (علیه‌السلام) به فرزندش می‌فرماید: «فرد باایمان کسی است که این سه وقت را در زندگی خود قرار داده باشد، بخشی از آن را به معنویات بپردازد و با پروردگارش مناجات کند، قسمتی در فکر معاش و امورات دنیا می‌گذرد و قسمتی را به این تخصیص می‌دهد که از لذت‌های حلال و مشروع بهره‌مند شود.» (میزان الحکمة، ج 10، ص 376)
ب- شادی و تفریح‌های سالم فرصت‌هایی است که زمینه بهره‌برداری بیشتر از اوقات عمر را فراهم می‌کند؛ از رسول اکرم روایت‌شده است که می‌فرماید: «مسافرت کنید تا صحت یابید و غنیمت به دست آورید».( منتخب میزان الحکمه، حدیث 253 به نقل از کنزالعمال 17470)
ج- امیر مومنان(س) در تفسیر آیه 77 از سوره «قصص»«... وَلَا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا ...» (... و بهره‌ات را از دنیا فراموش مکن ...) می‌فرمایند:سلامتی، توانایی، فراغت، جوانی، نشاط، بی‌نیازی و ثروت خود را فراموش نکن و با بهره‌گیری (سالم) از آن‌ها در پی آخرت باش."( مفاتیح الحیاه، مولف: آیت‌الله جوادی آملی، ناشر: مرکز نشر اسراء، سال نشر: بهار 1391 ه.ش، نوبت چاپ: بیست و چهارم.)
همانطور كه ذكر شد اسلام براي هر كاري ملاك معرفي كرده است، اسلام در تفريح، ما را محدود نكرده است، امّا چيزي كه مهم است بايد خارج‌ازمسیر بندگي نباشد و ویژگی‌های تفريح اسلامي مذكور در آن رعايت گردد، اينك به برخي از تفريحات موردتوجه اسلام اشاره می‌کنیم.
- كار و تلاش
- تيراندازي
- اسب‌سواری
- كشتي
- شنا
- صله‌رحم و معاشرت با نزديكان
- خوش‌رویی و خوش‌گویی
- رعايت بهداشت و نظافت فردي
- ياد خدا (دعا، نيايش، تلاوت قرآن)
- توجه به اعياد مذهبي (جمعه‌ها، فطر، غدير، قربان) و پوشيدن لباس‌های روشن و شاد
- شاد كردن مؤمنين
- هديه دادن و هديه گرفتن
- داشتن دوست صالح
- سفر و رفتن به مناطق سرسبز
- ديدارهاي دسته‌جمعی
نكته حائز اهميت در اين ميان اين است كه در تفريحات، سنين مختلف نقش مهمي را به خود اختصاص می‌دهد مثلا تفريح كودك با نوجوان و يا زن و مرد بسيار باهم فرق دارد. يك جوان ازآنجایی‌که ابعاد روحي او رشد كرده نياز به احترام، شخصيت، عزت‌نفس و... در خود احساس می‌کند، هرگاه نيازهاي معنوي، جسماني و عقلاني او ارضاء می‌شود، احساس شادابي و خرمي بيشتري می‌کند و هرگاه اينها از طرف ديگران درخطر باشد، او احساس افسردگي، خمودي و غم می‌کند كند. اسلام به مسائل تفریح تا آنجا اهمیت داده که یک سلسله مسابقات را حتی با شرط‌بندی اجازه داده، و برخی موارد را با عنوان‌های قابل تعظیم مورد تأکید قرار داده است
- ویژگی‌های تفريح سالم و حلال در اسلام
تفريحات سالم و حلال در دين مبين اسلام داراي ويژگي‌هاي 15گانه به شرح زير است:
1.در راستاي فرآيند تكامل و رشد شخصيت اسلامي و انساني
- نشاط‌آور
- در چارچوب قوانين شرع (واجب، حرام، مباح، مكروه و مستحب)
- متعادل (نه افراط، نه تفريط)
- داراي فوايد عقلي، جسمي و روحي
- دربردارنده بعد اجتماعي مثل ادخال سرور در قلب مؤمنين
- پرهيز از تضييع وقت و سرگرمي صرف
- رشد و تعالي نفساني و جسماني
- فعال و پرتحرك بودن
- جلوگيري از خفت و سبكي عقل (توجه به عقل و تفكر در نظام اسلام) مثل پرهيز از شرب خمر، پرهيز از گوش دادن به موسيقي مبتذل، عدم مصرف مواد مخدر و...
- اجتناب از هرگونه شرط‌بندي (غير از تيراندازي و اسب‌سواری)
- دوري از آزار و اذيت ديگران (تحقير، مسخره كردن، همسايه و مردم آزاري و...)
- پرهيز از هرگونه ضرر و زيان به خود و ديگران در هنگام تفريح و سرگرمي
- لذت و شادي پايدار
- تقویت‌کننده بعد جسماني و روحاني (شجاعت و...) و مقدمه‌ای براي دفاع از خود، دين (تيراندازي)
- چند شاخصه از الزامات برنامه‌های تفریحی در کلام رهبر معظم انقلاب
از ديدگاه مقام معظم رهبري، تفريح سالم داراي شاخص‌ها و الزاماتي به شرح زير است:
- برنامه‌های تفريحي و سرگرمي باید شاد باشد.
- هدف خنداندن نیست، خنده باید آسایش و آرامش را همراه داشته باشد
- پرهیز از ابتذال برای شادی دادن به مردم
- عدم ادغام تفريحات سالم با تفريحات ناسالم و منحرف
(بیانات در دیدار مسئولان سازمان صداوسیما 11/09/83)
- ضرورت‌های وجود تفريحات سالم و حلال
تفریح و سرگرمی، نیازی مستمر و همیشگی بوده و در همه جوامع انسانی به تناسب شرایط و امکانات محیطی، همواره به شکل‌های مختلف جاری و ساری بوده است؛ ولی در عصر حاضر، تحت تأثیر برخی تحولات بنیادین، اهمیت و جایگاه کنونی یافته و به یکی از مطالبات جدی و صنایع پرزرق‌وبرق، تبدیل‌شده است.
با الهام از مجموع مباحث طرح‌شده، ضرورت‌های تفريحات سالم و حلال را می‌توان این گونه خلاصه کرد:
* افزایش نقش اوقات فراغت در آموزش و تکامل حیات مادی و معنوی انسان؛
* ضرورت برنامه‌ریزی و مدیریت گذران اوقات فراغت در مقیاس ملی و محلی در جهت رفاه همگانی؛
* افزایش نقش گذران اوقات فراغت در نظام تولید، توزیع و مصرف جامعه (صنعت اوقات فراغت)؛
* تنوع و همگرایی نسبی شیوه‌های گذران اوقات فراغت در مقیاس جهانی؛
* تغییر مفهوم اوقات فراغت، از باقی‌مانده زمان، به هر نوع فعالیت دلخواه و مورد علاقه (شغلی و غیرشعلی)؛
* تعمیم گذران اوقات فراغت به تمام اوقات شبانه روز، تمام ایام هفته و فصول سال؛
* غلبه اشتغالات فراغتی فردگرایانه بر اشتغالات فراغتی جمع گرایانه؛
*تبدیل اوقات فراغت به بخشی از حقوق بشر و نیاز همگانی؛
- اوقات فراغت در ایران و چرايي تفريحات سالم و حلال
در ایران نیز همچون دیگر کشورهای در حال توسعه، موضوع اوقات فراغت و نحوه پوشش آن، به‌ویژه با معیارهای فرهنگ دینی، یکی از معضلات جدی شده است. وجود برخی زمینه‌ها و شرایط فرهنگی-اجتماعی، حساسیت این موضوع را در کشورمان شدت بخشیده و ضرورت سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و اقدامات عملی برای بهره‌گیری بیشتر از این فرصت‌ها بعضاً ناخواسته را، بیش از پیش مبرم و مؤکد ساخته است. افزایش روزافزون اوقات فراغت در ایران و نیاز جدی و همگانی به عرضه خدمات تفریحی، ورزشی، و سرگرمی‌های مدرن، نتیجه قهری زمینه‌ها و شرایط ذیل است:
-کمیت قابل توجه تعطیلات اوقات فراغت (ملی، مذهبی، انقلابی، شغلی، موسمی، پایان هفته)؛
-شهری شدن فزاینده و از دست رفتن بسیاری از فعالیت‌ها و اشتغالات سنتی؛
-بالا بودن جمعیت جوان کشور که افزون بر زیادت نسبی اوقات فراغت، به اقتضای موقعیت سنی، به تفریح و سرگرمی نیز به‌طور طبیعی نیاز بیشتری دارند؛
-بیکاری های آشکار و پنهان و خستگی‌های ناشی از آن، که اشتیاق و احساس نیاز به تفریح را بیشتر می‌کند؛
-کاهش تحرک و پویایی در عرصه‌های کاری، غلبه روحیات کارمندی، ضعف وجدان کاری، بازده نزولی به دلیل تراکم نیروی انسانی در محیط‌های اشتغال، اشتیاق غالب به بطالت و تن‌آسایی، ضعف زیرساخت‌های آموزشی و مهارتی مؤثر در کاریابی خلاق؛
-نداشتن درک درست از اوقات فراغت، و یکی پنداشتن آن با تفریح و بیکاری و استراحت؛ و در نتیجه عدم بهره‌گیری مناسب و خلاق از این فرصت‌ها؛
-ضعف برنامه‌ریزی همه‌جانبه نهادها و سازم آن‌های مسئول و موازي کاری های آشکار؛
-کمبود امکانات فراغتی قابل استفاده برای عموم و توزیع نامناسب حداقل‌های موجود؛
-بالا بودن هزینه برخی خدمات تفریحی به دلیل ورود بخش خصوصی، و ضعف توان مالی اکثریت؛
-عرضه محور بودن خدمات فراغتی موجود، به‌جای تقاضامحوری و توجه به نیازهای متنوع مردم.
- تفريحات سالم در اسناد بالادستي
در سند مهندسی فرهنگی کشور و مصوبات شوراي عالي انقلاب فرهنگي براي بحث تفريحات سالم تكاليفي به شرح زير مشخص‌شده است.
سند مهندسی فرهنگی کشور
ذيل راهبرد کلان شماره 5 سند مهندسي كشور، 2 راهبرد ملی به همراه 2 اقدام ملی برای نیل جامعه به تفريحات سالم به شرح زير ترسیم‌شده است
الف: راهبردهای ملی:
هدایت، غنی‌سازی و ايجاد تعادل در زمينه خودسازی و عبادت، کار و تلاش، ورزش و تفریحات سالم در سطوح فردی، خانوادگی و اجتماع تبيين و ترويج الگوی ورزش و تفريحات سالم بر اساس تعالیم اسلام
ب: اقدامات ملی:
- تدوين و اجرای برنامه جامع غني‌سازي اوقات فراغت و تفريحات سالم در ابعاد فردي، خانوادگی و اجتماعي در سنين مختلف و ارائه الگوي مناسب بر اساس آموزه‌هاي اسلامی- ایرانی و حمايت از توسعه و گسترش هدفمند نهادها و مؤسسات فعال اين حوزه
- تدوین و اجرای برنامه جامع تفريحي، ورزش همگانی، قهرمانی و بومي و توجه به كاركردهاي ورزش در ابعاد مختلف با تأكيد بر اخلاق و آموزه‌هاي اسلامي و متناسب‌سازي زيرساخت‌ها و امكانات ورزشي هماهنگ با نيازهاي زنان و مردان در مناطق شهري و روستايي
شورای عالی انقلاب فرهنگی
شورای عالی انقلاب فرهنگی در مصوبه 2/12/1381، سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی در خصوص شیوه گذران اوقات فراغت را با الهام از رهنمودهای دینی، به این شرح تدوین و ابلاغ کرده است؛ به اعتقاد جامعه شناسان، فراغت، تجربه‌ای است که فرد هنگام رهایی از اشتغالات و الزامات کار روزانه، بر اساس تمایلات و ره‌یافت‌های شخصی و مشارکت داوطلبانه، متناسب با نیاز و ذوق خود انتخاب می‌کند، تا جسم، فکر و شخصیت او رشد و پرورش یابد. سیاست فرهنگی نظام اسلامی نیز در خصوص اوقات فراغت، بر مبنای اين اصول است: 1. زمینه‌سازی جهت گذران مطلوب، مفید و سازنده اوقات فراغت و هدایت فکری و عملی و بارورسازی اوقات زندگی؛ 2. فراغت، در نظام ارزشی اسلام، جنبه فرهنگی و دینی دارد و از صورت تفریح و سرگرمی صرف خارج است؛ 3. زمان فراغت، زمان رشد و شکوفایی استعدادها، تقویت روحیه، و مشارکت فعال فرهنگی و اجتماعی است؛ 4. اوقات فراغت، زمان خودسازی در عین کسب نشاط پایدار، شادابی، طراوت و کارایی است؛ 5. اوقات فراغت، برای رفع خستگی فکری و روانی در زندگی فردی و جمعی است. لذا ضروری است که جوامع آگاه، با اجرای سیاست‌های مناسب و سنجیده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، ایجاد تسهیلات و خدمات، فراهم کردن فضاها و محیط‌های مناسب فرهنگی و ورزشی، اتخاذ روش های تشویق‌آمیز و ...، از هدر رفتن اوقات فراغت جلوگیری، و به باروری آن کمک کنند و از این راه بر غنای علمی و فرهنگی جامعه بیفزایند.» این سیاست ها، قاعدتاً مبنای برنامه‌ریزی و اقدامات علمی همه سازم آن‌های متولی امر تعلیم و تربیت عمومی ، خواهد بود.
- چه بايد كرد؟
با توجه به آنچه كه تبيين شد، پيشنهاداتي راهبردي به شرح زير ارائه می‌شود:
1- تدوين سند راهبردي براي تفريحات سالم و حلال
2-تدوين الگوي تفريحات سالم و حلال براي جامعه اسلامي ايران
3-تعيين متولي در امر تفريحات سالم و حلال در بين دستگاه‌های اجرايي و تبيين نقش و وظايف هر يك از دستگاه‌ها در اين مقوله
4-تعيين سازوکارهای اجرايي لازم براي برگزاري اردوهاي سالم تفريحي براي سنين و اقشار مختلف جامعه
5-فراهم آوردن امكانات و بسترهاي لازم در جهت تفريحات سالم و در اختيار قرار دادن امكانات فراهم‌شده به مردم
6-بررسي مباني تاريخي تفريحات و سرگرمي در ايران(از ايران باستان تاكنون)
7-بررسي مباني و ريشه هاي تفريح و سرگرمي در دين اسلام
8- جدی گرفتن نقش فضاي مجازي و بازي‌هاي رایانه‌ای در تفريح و سرگرمي سالم
9-استفاده از ظرفيت مراكز حوزوي و دانشگاهي در موضوع تفريحات سالم و حلال
10-مقايسه تطبيقي بحث تفريحات و سرگرمي در دول غربي و شرقي از يكسو و ديدگاه اسلام در اين خصوص از سوي ديگر
منابع:
- جمعی از نویسندگان؛ (1390)، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی «دین و رسانه» «رسانه دینی، دین رسانه ای»، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما، چاپ اول1387
- سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی رفتارهای فرهنگی ایرانیان، پدیدآورنده: دفتر طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر طرhttp://www.iranculture.org/provs/views.php
- شلبی، احمد، زندگی اجتماعی از دیدگاه اسلام، ترجمه: سید محمود اسداللهی، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1376
باهنر، ناصر، رسانه ها و دین، از رسانه‌های سنتی اسلامی تا تلویزیون، تهران، مرکز تحقیقات صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، چاپ
