ناباورانه ویروس کرونا زمینه پیوند دو نهاد خانواده و فضای مجازی را بیش از هر زمان دیگر فراهم کرده است. این وضعیت به خوبی اهمیت نهاد خانواده به‌عنوان نهادی توانمند برای پیشگیری از شیوع این ویروس منحوس را بر همگان روشن کرده است.
به گزارش «سدید»؛ اگرچه این پیوند می‌تواند مبارک و دارای مزایای نسبی باشد، اما مسئولان و اعضاء خانواده‌ها به‌ویژه والدین، نباید از این حقیقت غافل شوند که اگر فضای مجازی از طرف آنان به‌درستی مدیریت نشود مزیت‌های فن‌آوری ارتباطات در این موقعیت می‌تواند به تهدیدی جدی برای جامعه به‌ویژه نهاد خانواده تبدیل شود و علاوه بر اینکه آثار مخرب بالفعلی داشته باشد برای دوران پساکرونایی نیز مخاطرات بسیاری در پی داشته باشد.
بی‌تردید با قرنطینه خانگی و تدابیر مسئولان سرانجام ویروس کرونا مهار و نهایتاً ریشه‌کن خواهد شد. اما نباید فراموش کنیم که آنچه باقی می‌ماند پیامدهای خطرناکی است که رهاشدگی فضای مجازی و اعتیاد به آن بر جای خواهد گذاشت؛ بنابراین لازم است همگان به‌ویژه نهاد خانواده مدیریت فضای مجازی را بیش از گذشته جدی بگیرند.
با توجه به وضعت کرونایی و ضرورت توسعه فضای مجازی، نقش خانواده‌ها را در مدیریت فضای مجازی در چهار بخش ذیل در قالب چهار کرونا نوشت پی می‌گیریم:
الف) خانواده؛ وضعیت کرونایی و فضای مجازی
ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه‌ای
ج) خانواده و لزوم سلامت ارتباطی
د) خانواده و مدیریت فضای مجازی
ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه‌ای
موضوع سواد رسانه‌ای یکی از ضروریات زندگی در عصر ارتباطات است؛ که باید متناسب با توسعه فن‌آوری ارتباطات و توسعه آن سواد رسانه‌ای نیز گسترش یابد. باید توجه داشت که همچنان که توسعه فضای مجازی در این وضعیت فرایندی دارد که هر دو بخش سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مربوط به فضای مجازی را شامل می‌شود.
بنابراین وقتی از سواد رسانه‌ای سخن به میان می‌آید باید از لزوم آن برای دولتمردان و مسئولان غافل نشویم چرا مدیریت تولید و توزیع بخش‌های زیرساختی و قسمت‌های عمده‌ای از مدیریت فضای مجازی به عهده حکومت است. پس افزون بر اینکه مسئولان خود باید مجهز به سواد رسانه‌ای باشند و به‌تناسب آن را ارتقاء دهند در توسعه سواد رسانه‌ای همگام با توسعه فن‌آوری ارتباطات در بین خانواده‌ها باید جدی باشند.
روشن است که با توجه به‌ضرورت توسعه فضای مجازی در وضعیت کرونایی باید دو نهاد حکومت و خانواده به کمک همدیگر در مدیریت و سلامت فضای مجازی هماهنگی و هم‌افزایی کامل داشته باشند و سواد رسانه‌ای و مهارت‌های اعضاء خانواده به‌ویژه والدین را برای تدبیر هر چه‌بهتر در مقابل تهدیدات نهاد رسانه افزایش دهند. برخی از نکاتی که نسبت به سواد رسانه‌ای در وضعیت کرونایی قابل‌توجه است عبارت‌اند از:
تغییرات اساسی در نظام ارتباطات اجتماعی
در زمان گذشته و دوران ابزارهای ساده ارتباطی، انسان در سایه ارتباطات واقعی، اطلاعات خود را در مغز یا به‌سختی و کندی با کتابت ذخیره می‌کرد و عملیات تولید، ارسال و دریافت پیام را خود مستقیماً به عهده داشت، ازاین‌رو، می‌توانست اعضا و جوارح خود را به‌سرعت و سادگی مهار کند و بر آنها نظارت داشته باشد.
امروزه بشر با توسعه فناوری ارتباطات، این چهار عمل اصلی یعنی: تولید، توزیع، ارسال و دریافت پیام را به‌دست ابزارهای نوینی سپرده‌شده که اگرچه به تعبیر «مک لوهان» امتداد اعضاء و حواس خود انسان است، ولی از اختیار وی خارج‌اند.
1) ویژگی منحصر به فرد فن آوری ارتباطات
فناوری ارتباطات، ابزارهایی انسان گونه‌اند که انسان در سایه توسعه فناوری، این چهار عمل اصلی حوزه ارتباطاتی خود را به آنها سپرده است. استفاده از این فناوری به شیوه‌های متعدد با زندگی روزمره ما به‌ویژه در محیط خانواده عجین شده است و هرروز با سرعت بیشتری در زوایای زندگی ما توسعه می‌یابد.
اگرچه در عصر حاضر، وابستگی به این فناوری انسان گونه، در ابعاد فردی و اجتماعی به‌شدت ادامه داشت، اما وضعیت کرونایی باعث شده است رغبت به فضای مجازی به‌صورت چشمگیری بیشتر شود. این روی‌آوری اگرچه از روی ناچاری و تا حدودی مقطعی است، اما روشن است که اگر فضای مجازی به‌درستی و به‌موقع مدیریت نشود پیامدهای بسیار مخرب و جبران‌ناپذیری برای خانواده‌ها پس از اتمام جولان کرونا ویروس خواهد داشت.
2) خانواده و خطرات اعتیاد رسانه‌ای
اعضاء خانواده‌ها در این وضعیت و ضرورت بهره‌گیری از فضای مجازی گویا با انسانی صنعتی، مأنوس و قرین شده می‌شوند، به‌راحتی با آن ارتباط برقرار می‌کنند، به قصه‌هایش گوش می‌دهند، از گفته‌هایش متأثر می‌شوند، درباره عملکردش قضاوت می‌کنند، آن را در بهترین نقطه منزل یا محل زندگی خود جای می‌دهند، به آن احترام می‌گذارند، بودن با آن را به هر کاری ترجیح می‌دهند و برخوردهایی ازاین‌دست که انسان فقط با بهترین و دلنشین‌ترین عزیزانش دارد.
مک لوهان زمینه‌های وابستگی و اعتیاد به رسانه‌ها را این‌گونه تحلیل می‌کند:
انسان، چون می‌خواهد به‌طور مدام از حضور خودش مطمئن باشد، عادت خاصی را پذیرا می‌شود. برای مثال، همیشه سعی می‌کند تا دستگاه‌های رادیو و تلویزیون در دسترس خود را روشن نگه دارد. این نیاز و گرایش، کاملاً مستقل و بدون توجه به محتوای برنامه‌ها و حتی زندگی حسی فرد عمل می‌کند. نتیجه آنکه می‌توان گفت: فناوری، بخشی از بدن آدمی است. [۱] همین رسانه‌های جمعی هستند که قهرمانان فرهنگی می‌آفرینند و دیدگاه‌های مردم را درباره امور سیاسی و اجتماعی و حتی خود واقعیت شکل می‌دهند. درواقع همچنان که مک لوهان گفته است: «رسانه‌ها به‌تدریج به رسالت بدل می‌شوند». [۲] البته باید توجه داشت که انسان در مقابل فناوری ارتباطات کاملاً منفعل نیست. بشر در مسیر فن‌آوری ارتباطات در چند مقطع اساسی حضور دارد که اگر به‌صورت فعال این حضور را حفظ کند می‌تواند تکنولوژی رسانه را به نفع زندگی خود حفظ نماید. انسان در تولید، توسعه و بهره‌برداری از فن‌آوری ارتباطات و محصولات برآمده از آن نقش اساسی دارد.
«فراموش نکنیم که فناوری، مخلوق ماست و باید تحت کنترل و نظارت ما باقی بماند. همان‌گونه که در پرورش، هدایت و حفظ سلامت مغز خود می‌کوشیم و حیطه، جهت و محتوای خود را در دست داریم، همین‌گونه هم باید فناوری و رسانه‌های جمعی را در شکل و محتوا تحت‌نظر بگیریم». [۳]
بی‌تردید با قرنطینه خانگی و تدابیر مسئولان سرانجام ویروس کرونا مهار و نهایتاً ریشه‌کن خواهد شد. اما نباید فراموش کنیم که آنچه باقی می‌ماند پیامدهای خطرناکی است که رهاشدگی فضای مجازی و اعتیاد به آن بر جای خواهد گذاشت؛ بنابراین لازم است همگان به‌ویژه نهاد خانواده مدیریت فضای مجازی را بیش از گذشته جدی بگیرند.
با توجه به وضعت کرونایی و ضرورت توسعه فضای مجازی، نقش خانواده‌ها را در مدیریت فضای مجازی در چهار بخش ذیل در قالب چهار کرونا نوشت پی می‌گیریم:
الف) خانواده؛ وضعیت کرونایی و فضای مجازی
ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه‌ای
ج) خانواده و لزوم سلامت ارتباطی
د) خانواده و مدیریت فضای مجازی
ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه‌ای
موضوع سواد رسانه‌ای یکی از ضروریات زندگی در عصر ارتباطات است؛ که باید متناسب با توسعه فن‌آوری ارتباطات و توسعه آن سواد رسانه‌ای نیز گسترش یابد. باید توجه داشت که همچنان که توسعه فضای مجازی در این وضعیت فرایندی دارد که هر دو بخش سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مربوط به فضای مجازی را شامل می‌شود.
بنابراین وقتی از سواد رسانه‌ای سخن به میان می‌آید باید از لزوم آن برای دولتمردان و مسئولان غافل نشویم چرا مدیریت تولید و توزیع بخش‌های زیرساختی و قسمت‌های عمده‌ای از مدیریت فضای مجازی به عهده حکومت است. پس افزون بر اینکه مسئولان خود باید مجهز به سواد رسانه‌ای باشند و به‌تناسب آن را ارتقاء دهند در توسعه سواد رسانه‌ای همگام با توسعه فن‌آوری ارتباطات در بین خانواده‌ها باید جدی باشند.
روشن است که با توجه به‌ضرورت توسعه فضای مجازی در وضعیت کرونایی باید دو نهاد حکومت و خانواده به کمک همدیگر در مدیریت و سلامت فضای مجازی هماهنگی و هم‌افزایی کامل داشته باشند و سواد رسانه‌ای و مهارت‌های اعضاء خانواده به‌ویژه والدین را برای تدبیر هر چه‌بهتر در مقابل تهدیدات نهاد رسانه افزایش دهند. برخی از نکاتی که نسبت به سواد رسانه‌ای در وضعیت کرونایی قابل‌توجه است عبارت‌اند از:
تغییرات اساسی در نظام ارتباطات اجتماعی
در زمان گذشته و دوران ابزارهای ساده ارتباطی، انسان در سایه ارتباطات واقعی، اطلاعات خود را در مغز یا به‌سختی و کندی با کتابت ذخیره می‌کرد و عملیات تولید، ارسال و دریافت پیام را خود مستقیماً به عهده داشت، ازاین‌رو، می‌توانست اعضا و جوارح خود را به‌سرعت و سادگی مهار کند و بر آنها نظارت داشته باشد.
امروزه بشر با توسعه فناوری ارتباطات، این چهار عمل اصلی یعنی: تولید، توزیع، ارسال و دریافت پیام را به‌دست ابزارهای نوینی سپرده‌شده که اگرچه به تعبیر «مک لوهان» امتداد اعضاء و حواس خود انسان است، ولی از اختیار وی خارج‌اند.
1) ویژگی منحصر به فرد فن آوری ارتباطات
فناوری ارتباطات، ابزارهایی انسان گونه‌اند که انسان در سایه توسعه فناوری، این چهار عمل اصلی حوزه ارتباطاتی خود را به آنها سپرده است. استفاده از این فناوری به شیوه‌های متعدد با زندگی روزمره ما به‌ویژه در محیط خانواده عجین شده است و هرروز با سرعت بیشتری در زوایای زندگی ما توسعه می‌یابد.
اگرچه در عصر حاضر، وابستگی به این فناوری انسان گونه، در ابعاد فردی و اجتماعی به‌شدت ادامه داشت، اما وضعیت کرونایی باعث شده است رغبت به فضای مجازی به‌صورت چشمگیری بیشتر شود. این روی‌آوری اگرچه از روی ناچاری و تا حدودی مقطعی است، اما روشن است که اگر فضای مجازی به‌درستی و به‌موقع مدیریت نشود پیامدهای بسیار مخرب و جبران‌ناپذیری برای خانواده‌ها پس از اتمام جولان کرونا ویروس خواهد داشت.
2) خانواده و خطرات اعتیاد رسانه‌ای
اعضاء خانواده‌ها در این وضعیت و ضرورت بهره‌گیری از فضای مجازی گویا با انسانی صنعتی، مأنوس و قرین شده می‌شوند، به‌راحتی با آن ارتباط برقرار می‌کنند، به قصه‌هایش گوش می‌دهند، از گفته‌هایش متأثر می‌شوند، درباره عملکردش قضاوت می‌کنند، آن را در بهترین نقطه منزل یا محل زندگی خود جای می‌دهند، به آن احترام می‌گذارند، بودن با آن را به هر کاری ترجیح می‌دهند و برخوردهایی ازاین‌دست که انسان فقط با بهترین و دلنشین‌ترین عزیزانش دارد.
مک لوهان زمینه‌های وابستگی و اعتیاد به رسانه‌ها را این‌گونه تحلیل می‌کند:
انسان، چون می‌خواهد به‌طور مدام از حضور خودش مطمئن باشد، عادت خاصی را پذیرا می‌شود. برای مثال، همیشه سعی می‌کند تا دستگاه‌های رادیو و تلویزیون در دسترس خود را روشن نگه دارد. این نیاز و گرایش، کاملاً مستقل و بدون توجه به محتوای برنامه‌ها و حتی زندگی حسی فرد عمل می‌کند. نتیجه آنکه می‌توان گفت: فناوری، بخشی از بدن آدمی است. [۱] همین رسانه‌های جمعی هستند که قهرمانان فرهنگی می‌آفرینند و دیدگاه‌های مردم را درباره امور سیاسی و اجتماعی و حتی خود واقعیت شکل می‌دهند. درواقع همچنان که مک لوهان گفته است: «رسانه‌ها به‌تدریج به رسالت بدل می‌شوند». [۲] البته باید توجه داشت که انسان در مقابل فناوری ارتباطات کاملاً منفعل نیست. بشر در مسیر فن‌آوری ارتباطات در چند مقطع اساسی حضور دارد که اگر به‌صورت فعال این حضور را حفظ کند می‌تواند تکنولوژی رسانه را به نفع زندگی خود حفظ نماید. انسان در تولید، توسعه و بهره‌برداری از فن‌آوری ارتباطات و محصولات برآمده از آن نقش اساسی دارد.
«فراموش نکنیم که فناوری، مخلوق ماست و باید تحت کنترل و نظارت ما باقی بماند. همان‌گونه که در پرورش، هدایت و حفظ سلامت مغز خود می‌کوشیم و حیطه، جهت و محتوای خود را در دست داریم، همین‌گونه هم باید فناوری و رسانه‌های جمعی را در شکل و محتوا تحت‌نظر بگیریم». [۳]
3) ملاک‌های توسعه فضای مجازی
نباید فراموش کرد که فناوری ارتباطات در کنار فرصت‌ها و مزایایی که برای زندگی سعادتمندانه انسان فراهم می‌کند، با ایجاد خلأهایی می‌تواند تهدیدی جدی برای حیات وی باشد. ازاین‌رو، اندیشمندان همواره نسبت به توسعه آن دغدغه‌هایی داشته و دارند. این نگرانی‌ها، از چالش‌هایی سرچشمه می‌گیرد که این فناوری در دو حوزه ساختاری و محتوایی برای خانواده‌ها ایجاد می‌کند
بی‌تردید فن‌آوری ارتباطات نیز مانند سایر بخش‌های تکنولوژی، مزایا و معایب نسبی برای خانواده‌ها دارد. بنابراین هم مسئولان و هم‌خانواده‌ها در هر جایگاهی که قرار دارند باید در توسعه و بهره‌گیری از فناوری ارتباطات به‌ویژه در وضعیت کرونایی به ملاک‌های ذیل بیشتر ملتزم باشیم:
ـ. سودمند بودن برای فرد و جامعه.
ـ. بیشتر بودن منافع توسعه آن از ضررهایش.
ـ. سازگاری با اصول اعتقادی و ارزش‌های دینی.
ـ. شناخت کافی از پیامدهای توسعه این فناوری.
ـ. کسب دانش مناسب برای بهره‌گیری درست از آن.
ـ. دوراندیشی و تدبیر برای پیشگیری از آسیب‌های احتمالی.
ـ. مدیریت جبران خلأهایی که در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی پدید می‌آورد.
4) تهدیدات فضای مجازی
اُنس با شیوه ارتباطات سنتی و پیامدهایی که رسانه‌های نوین به دنبال دارند، یکی از موانع برای توجه ویژه به این ابزارهای نوین ارتباطی و فضای مجازی است. «شاید، چون هنوز عرف مردم با این وسایل ـ. نو دعوت به خیر ـ. مأنوس نشده‌اند در پاسخ درنگ کنند و بگویند اجازه بدهید فکر کنیم، ولی این درنگ، ناشی از آشنایی تازه با این ابزارها و وسایل ـ. نو دعوت ـ. است». [۴] برخی از نگرانی‌های مربوط به توسعه فناوری ارتباطات، به حوزه عملیات و ساختار ذاتی آنها و برخی به عملکرد خانواده‌ها مربوط می‌شود. برای شناخت بیشتر فضای مجازی توجه به موارد ذیل ضروری است.
نباید فراموش کرد که فناوری ارتباطات در کنار فرصت‌ها و مزایایی که برای زندگی سعادتمندانه انسان فراهم می‌کند، با ایجاد خلأهایی می‌تواند تهدیدی جدی برای حیات وی باشد. ازاین‌رو، اندیشمندان همواره نسبت به توسعه آن دغدغه‌هایی داشته و دارند. این نگرانی‌ها، از چالش‌هایی سرچشمه می‌گیرد که این فناوری در دو حوزه ساختاری و محتوایی برای خانواده‌ها ایجاد می‌کند
بی‌تردید فن‌آوری ارتباطات نیز مانند سایر بخش‌های تکنولوژی، مزایا و معایب نسبی برای خانواده‌ها دارد. بنابراین هم مسئولان و هم‌خانواده‌ها در هر جایگاهی که قرار دارند باید در توسعه و بهره‌گیری از فناوری ارتباطات به‌ویژه در وضعیت کرونایی به ملاک‌های ذیل بیشتر ملتزم باشیم:
ـ. سودمند بودن برای فرد و جامعه.
ـ. بیشتر بودن منافع توسعه آن از ضررهایش.
ـ. سازگاری با اصول اعتقادی و ارزش‌های دینی.
ـ. شناخت کافی از پیامدهای توسعه این فناوری.
ـ. کسب دانش مناسب برای بهره‌گیری درست از آن.
ـ. دوراندیشی و تدبیر برای پیشگیری از آسیب‌های احتمالی.
ـ. مدیریت جبران خلأهایی که در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی پدید می‌آورد.
4) تهدیدات فضای مجازی
اُنس با شیوه ارتباطات سنتی و پیامدهایی که رسانه‌های نوین به دنبال دارند، یکی از موانع برای توجه ویژه به این ابزارهای نوین ارتباطی و فضای مجازی است. «شاید، چون هنوز عرف مردم با این وسایل ـ. نو دعوت به خیر ـ. مأنوس نشده‌اند در پاسخ درنگ کنند و بگویند اجازه بدهید فکر کنیم، ولی این درنگ، ناشی از آشنایی تازه با این ابزارها و وسایل ـ. نو دعوت ـ. است». [۴] برخی از نگرانی‌های مربوط به توسعه فناوری ارتباطات، به حوزه عملیات و ساختار ذاتی آنها و برخی به عملکرد خانواده‌ها مربوط می‌شود. برای شناخت بیشتر فضای مجازی توجه به موارد ذیل ضروری است.
۱-۵. تمایز دنیای واقعی و مجازی
ارتباط در فضای واقعی با طبیعت انسان سنخیت دارد و مشکلی در نوع ادراک و روحیات انسان پدید نمی‌آورد. میزان و مقدار ادراک از عمق حقیقت، وابستگی عمیق و گسترده‌ای با ابزار بیانی و وسایل تبادلی فرهنگ دارد. فرهنگ‌های شفاهی، مکتوب، تصویری، توهمی و تخیلی، هرکدام ساختار و عمق ویژه‌ای از مفاهیم ارائه می‌کنند که مرتبه‌ای از محدودیت‌ها را با خوددارند و دامنه کاربرد و میزان آنها را تعیین می‌کند. بی‌گمان فرهنگ شفاهی، فطری‌ترین و سالم‌ترین شکل ارتباطی بوده و است. [۵] بی نیست که در اسلام عموماً عبادات جنبه اجتماعی دارند و مشارکت اجتماعی و معاشرت با همنوعان، در شکل‌ها و فرصت‌های مختلف همواره مورد تأکید دین است. در ارتباط سنتی انسان مستقیماً با مخاطب روبرو می‌شود، تبادل احساسات به خوبی صورت می‌گیرد، بازخورد و پس‌فرست سریع اتفاق می‌افتد، تفاهم و مشارکت معنایی راحت‌تر شکل می‌گیرد، پیام بی‌واسطه و بدون تحریف منتقل می‌شود، ارتباط تبلیغی با فرهنگ مردم بسیار نزدیک و هماهنگ است و در یک کلمه، همه‌چیز در فضای طبیعیِ واقعی روی می‌دهد.
یکی از چالش‌ها در این زمینه، آوردن مفاهیم و مناسک دینی از فضای واقعی به فضای مجازی است که موجب اثرپذیری آن مفاهیم و دست‌کاری مناسک می‌شود. برای نمونه، بردن مفاهیم دینی در قالب‌های تفریحی و سرگرمی، چه‌بسا سبب افت قداست آنها و طرح آنها، در قالب آموزشی و ارشادی باعث افت مخاطب می‌شود.
چالش دیگر توسعه فضای مجازی این است که با توجه به تأثیرات گوناگون رسانه‌ها و کج کارکردهای فردی و اجتماعی آنها، برخی اندیشمندان نگران توسعه و بهره‌گیری حداکثری از آنها، بدون برنامه‌ریزی و ایجاد بسترهای لازم‌اند. از مهم‌ترین پیامدها می‌توان به کاهش مشارکت‌های اجتماعی اشاره کرد که می‌تواند سبب کم‌رنگ شدن اخلاق اجتماعی و خلوت شدن اجتماعات دینی شود.
محدودیت، سادگی و کندی، سه ویژگی برجسته نظام ارتباطات سنتی و واقعی بوده که هر سه ویژگی دستخوش دگرگونی‌های عمیق و گسترده شده است. امروزه در نظام ارتباطات نوین، شاهد نامحدودی، سرعت و پیچیدگی شگفت‌انگیزی شده‌ایم. این دگرگونی‌ها، نقطه عزیمت انسان به‌سوی تحولات فرهنگی ژرفی شده است.
جهانی که همه‌چیز در آن ممکن است و تحقق بسیاری از اتفاقات آن در دنیای واقعی امکان‌پذیر نیست. اما امروزه به کمک فناوری ارتباطات تااندازه‌ای در عالم بیرون قابل تحقق است. بهترین تشبیهی که می‌تواند واقعیت دنیای مجازی را تا حدودی برای ما مجسم کند، این است که بگوییم دنیای مجازی، حلقه‌ای میان دنیای واقعی و دنیای خیال است به ما کمک می‌کند عالم خیال را به تصویر بکشیم و آن را ـ. البته فقط به‌صورت مجازی ـ. عینیت ببخشیم و حتی برای رسیدن به آمال خود در آن زندگی کنیم.
۲-۵. غرقگی در گرداب اطلاعات
ویژگی‌های فناوری ارتباطات، یعنی محدود نبودن، سرعت انتقال و امکان دسترسی کاربران به انبوهی از اطلاعات، در صورت بی‌تدبیری می‌تواند به‌صورت گردابی هولناک آنان را در خود غرق کند. بسیاری می‌گویند از این دریانوردی و موج‌سواری بر دریای اطلاعات لذت می‌برند، ولی گاه احساس می‌کنیم مانند شاگرد جادوگری هستیم [۶] و نمی‌توانیم نیروهایی را که در خدمت گرفته‌ایم، مهار کنیم و گرفتار ترس غرق شدن در سیلی می‌شویم که خود آن را به راه انداخته‌ایم. این اطلاعات از کجا می‌آید و چه بر سر ما می‌آورد؟ [۷] طبع اولیه آدمی به‌گونه‌ای است که می‌خواهد کاملاً آزاد باشد و هر آنچه اراده می‌کند، محقق شود. قرآن کریم درباره آزادی‌خواهی انسان می‌فرماید:
(بَلْ یرِیدُ الْإِنْسَانُ لِیفْجُرَ أَمَامَهُ) [۸][انسان شک در معاد ندارد]، بلکه او می‌خواهد [آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قیامت] در تمام عمر گناه کند.
دنیای مجازی، برای آدمی بستر کاملاً آزادی فراهم می‌کند تا با سهولت تمام هر آنچه را اراده می‌کند، به‌دست آورد. ازاین‌رو، در سایه فناوری ارتباطات هر کس می‌تواند هر پیامی را به هر مقدار، در هر جا، در هر زمان، با هر قالب، هرچند بار و بدون هیچ محدودیتی برای هر کس بفرستد یا متقابلاً از فردی دریافت کند.
این وضعیت، از عدم محدودیت و توسعه زمانی، مکانی و محتوایی فضای مجازی سرچشمه می‌گیرد. بااین‌حال، انسان قادر می‌شود آنچه را اراده می‌کند، تنها با فشردن دکمه‌ای به‌راحتی انجام دهد. اما با توجه به نیازها و ویژگی‌های انسان، مصالح و مفاسد ارتباطاتی و اطلاعاتی او را چگونه و چه کسی باید در این فضای بی‌پایان ارتباطات و اطلاعات ردوبدل شده، مدیریت کند؟ آیا انسانی که خودش گرفتار جذابیت‌های دنیای مجازی است و تمایلاتش او را به هر سو می‌کشاند، می‌تواند در این آبشار اطلاعاتی، خیر و شر خود را تشخیص دهد و آن را مدیریت کند؟
چالش‌های محتوایی فناوری ارتباطات
بی‌تردید توسعه فناوری ارتباطات، پیامدهای مثبت و منفی در پی داشته و تعارض‌های آن با فرهنگ اسلامی، موجب دغدغه‌هایی برای متولیان فرهنگی شده است. اکنون به برخی از تعارض‌های آن با عناصر فرهنگ، یعنی باورها، ارزش‌ها، هنجارها، نمادها و مصنوعات می‌پردازیم.
۱ ـ۶) تعارض در سطح باورها
در هر فرهنگ باورها، اساس ارزش‌ها، و هنجارها زاییده ارزش‌های آن هستند. ازاین‌رو، در ادیان آسمانی بر باورهای توحیدی تأکید بسیاری شده است. در سایه فناوری ارتباطات و نظریه‌هایی، چون آزادی اطلاعات، هر نوع باوری بی‌مهابا در رسانه‌ها مطرح می‌شود.
اسلام در مرحله نخست، اساس آموزه‌های خود را بر توحید، و در مرحله دوم، بر اخلاق و ملکات فاضله قرار داده است و نیز برای عموم کارهای فردی و اجتماعی دستوراتی داده و حدودی قائل شده است. آزادی به معنایی که در تمدن جدید ارائه می‌شود، در اسلام وجهی ندارد، بلکه این دین آسمانی، حدود دیگری برای آن در نظر گرفته است. [۹] در هدف زندگی و حدود آزادی اسلام و ازنظر مکاتب مادی و انسان‌محور، فاصله بسیاری دیده می‌شود. در تمدن جدید، چون پایه و اساس کاربر حداکثر بهره‌برداری از مادیات قرار دارد، همه افراد از قید معارف و عقاید دینی آزادند و هر عملی بخواهد، مجازند به‌جا آورند.
به‌یقین از نگاه دین، این‌گونه آزادی، روح انسانیت و ملکات فاضله را در انسان می‌کشد و او را تا حد حیوانات و حتی پست‌تر، تنزل می‌دهد [۱۰] و از تکاملی که خداوند برای آدمی در نظر گرفته، بازمی‌دارد؛ اما با توجه به‌ویژگی‌های فناوری ارتباطات، طرح باورهای بی‌اساس، الحادی و خرافی در رسانه‌های مختلف، موضوعی عادی است.
۲ ـ۶) تعارض در سطح ارزش‌ها
طبیعی است که هر فرهنگ بر اساس ارزش‌های خود دست به تولید و توزیع اطلاعات می‌زند و ارزش‌های خود را در قالب برنامه‌های رسانه‌ای می‌ریزد. با توجه به عدم محدودیت توزیع برنامه‌ها در دیگر فرهنگ‌ها، عیناً همان برنامه‌ها به‌صورت گسترده و عمومی پخش می‌شود که خود، یکی از عوامل تعارض‌های اخلاقی و متزلزل شدن ارزش‌های اسلامی است.
پستمن که خود فرهنگ غرب را در دوره «تکنو پولی» [۱۱] و نابودشده می‌بیند، خطر اطلاعات را این‌گونه ترسیم می‌کند:
اطلاعات بسیار خطرناک‌اند، اگر جایگاهی معین برای آنها وجود نداشته باشد؛ اگر متکی بر نظریه و تئوری مخصوص خود نباشند؛ اگر طرح و نقشه جامعی نداشته باشند که آنها جزئی از آن نقشه جامع را تشکیل دهند؛ و بالاخره اگر هدف و مفهوم و معنایی مافوق همه این‌ها نباشد که آنها را در خدمت خود قرار دهد و به استخدام خود درآورد ... بدین ترتیب است که اطلاعات نقش و چهره متافیزیکی پیدا می‌کند و ارزشی ماورای طبیعی می‌یابد و خود را جانشین هدف، وسیله و ثمره خلاقیت و اثر وجودی انسان می‌کند. در زیر لوای حکومت «تکنو پولی»، به آنجا کشانده می‌شویم که عمر خود را درراه تلاش برای راه‌یابی و دسترسی به اطلاعات سپری کنیم. این دیگر به ما مربوط نمی‌شود که بپرسیم چرا این‌چنین است و بالاخره حدومرز این تلاش‌ها تا کجاست؟ [۱۲] برخی از تعارض‌ها در اخلاق فردی و اجتماعی، از ساختار وضعیت این فناوری برمی‌خیزد. در موقعیت تعارض ارزش‌ها، رسانه‌های جمعی گاه به دلیل مزایای احترام به سنت اخلاق عمومی و حفظ نظام، گزارش دقیق رویدادهای مهم را قربانی می‌کنند.
نکته دیگر، ضرورت اطلاع‌رسانی و مرز بسیار ظریف آن با اشاعه منکرات است. این در حالی است که متولیان فضای مجازی و کاربران آن در مراحل مختلف، به رعایت اصول اخلاقی مقید باشند، وگرنه، درجایی که مروج بداخلاقی و بی‌بندوباری و اباحه‌گری باشند، مشکلاتش ناگفته پیداست.
۳ ـ۶) تعارض در سطح هنجارها
وجه دیگر تعارض فناوری ارتباطات را باید در کارکردهای آن جست‌وجو کرد. رسانه‌ها با توجه به‌ویژگی اطلاع‌رسانی و جذابیتشان، از طرفی افراد را به‌شدت به خود وابسته می‌کنند و از طرف دیگر، هنجارهای مقبول متعارف را در فرهنگ‌های دیگر تغییر می‌دهند. این هنجارشکنی‌ها ازنظر اخلاق اجتماعی می‌تواند بر پیکره جامعه، ضررهای جبران‌ناپذیری وارد کند.
ازآنجاکه دین اسلام، دینی کاملاً اجتماعی است و احکام فقهی و اخلاقی آن عموماً رویکرد اجتماعی دارد، با انزوا و فردگرایی که حاصل وابستگی به رسانه‌هاست، مخالف است. فردیت که تنها گوشه‌ای از پیامدهای منفی فناوری ارتباطات است، سبب کم‌رنگ شدن تعاملات اجتماعی و درنهایت، تعطیل ماندن اخلاق اجتماعی می‌شود.
با سست شدن هنجارهای اسلامی انتخاب سبک زندگی که از طرفی، دقیقاً منطبق بر فرهنگ الهی و از طرف دیگر، همسو با علایق و ارزش‌های اجتماعی باشد، مشکل‌تر می‌شود. بدین ترتیب، شخص در پیوندهای اجتماعی خود سخت‌گیرتر می‌گردد و دیگران نیز مشکل‌پسندتر می‌شوند. نتیجه تغییر هنجارها و جایگزینی معیارهای غیردینی، سبب می‌شود سبک زندگی ما در ابعاد مختلف دچار دگرگونی عمیقی شود.
«تمام وسایل ارتباط‌جمعی بر ما نفوذ دارند و روی ما کار می‌کنند. نتایج تأثیر آنها از جهات شخصی، سیاسی، اقتصادی، زیباشناسی، روانی، اخلاقی، قولی و اجتماعی، آن‌چنان شدید است که هیچ گوشه‌ای از وجود فیزیکی و روحانی ما را دست‌نخورده به حال خود رها نمی‌کنند». [۱۳]
۴ ـ۶) تعارض در سطح محصولات
فناوری ارتباطات در کنار فرصت‌ها و مزایایی که برای زندگی سعادتمندانه انسان فراهم می‌کند، با ایجاد خلأهایی می‌تواند تهدیدی جدی برای حیات وی باشد. ازاین‌رو اندیشمندان اسلامی همواره در خصوص پیامدهای منفی توسعه آن دغدغه‌هایی دارند. این نگرانی‌ها از چالش‌هایی سرچشمه می‌گیرد. برخی از چالش‌های ساختاری فناوری ارتباطات را می‌توان در محصولاتی دانست که در فضای مجازی تولید، توزیع و مصرف می‌شود که چه‌بسا با فرهنگ اسلامی در تعارض باشد.
محصولاتی که در فناوری ارتباطات تبلیغ و اطلاع‌رسانی می‌شوند، متناسب باارزش‌ها، باورها و هنجارهای هر فرهنگ و جامعه است. این محصولات فرهنگی به‌وفور در حال تولید، توزیع و دریافت است. بخش بسیار زیادی از این محصولات، در قالب‌های مختلف به‌وسیله ابزارهای مدرنِ ذخیره‌سازی و به‌راحتی بین افراد ردوبدل می‌شود. بی‌گمان مصرف بی‌محابای این محصولات، به‌سلامت ارتباطی فرد و جامعه آسیب می‌زند.
اسلام در خصوص نگهداری، تولید، ارسال و دریافت پیام‌ها، معیارها و توصیه‌های مهمی دارد. این در حالی است که انسان امروزی و مدرن با تسهیلاتی که فناوری ارتباطات برای تمایلات نفسانی او فراهم می‌کند، از انسانیت می‌گریزد و در گرداب محصولات رسانه‌ای، اصالت خویش را به فراموشی می‌سپارد و به ورطه حیوانیت سقوط می‌کند.
فناوری ارتباطات در کنار فرصت‌ها و مزایایی که برای زندگی سعادتمندانه انسان فراهم می‌کند، با ایجاد خلأهایی می‌تواند تهدیدی جدی برای حیات وی باشد. ازاین‌رو اندیشمندان اسلامی همواره در خصوص پیامدهای منفی توسعه آن دغدغه‌هایی دارند. این نگرانی‌ها از چالش‌هایی سرچشمه می‌گیرد. برخی از چالش‌های ساختاری فناوری ارتباطات را می‌توان در محصولاتی دانست که در فضای مجازی تولید، توزیع و مصرف می‌شود که چه‌بسا با فرهنگ اسلامی در تعارض باشد.
محصولاتی که در فناوری ارتباطات تبلیغ و اطلاع‌رسانی می‌شوند، متناسب باارزش‌ها، باورها و هنجارهای هر فرهنگ و جامعه است. این محصولات فرهنگی به‌وفور در حال تولید، توزیع و دریافت است. بخش بسیار زیادی از این محصولات، در قالب‌های مختلف به‌وسیله ابزارهای مدرنِ ذخیره‌سازی و به‌راحتی بین افراد ردوبدل می‌شود. بی‌گمان مصرف بی‌محابای این محصولات، به‌سلامت ارتباطی فرد و جامعه آسیب می‌زند.
اسلام در خصوص نگهداری، تولید، ارسال و دریافت پیام‌ها، معیارها و توصیه‌های مهمی دارد. این در حالی است که انسان امروزی و مدرن با تسهیلاتی که فناوری ارتباطات برای تمایلات نفسانی او فراهم می‌کند، از انسانیت می‌گریزد و در گرداب محصولات رسانه‌ای، اصالت خویش را به فراموشی می‌سپارد و به ورطه حیوانیت سقوط می‌کند.
۵ ـ۶) تعارض در سطح نمادها
بعد دیگر محتوایی و فرهنگی فناوری ارتباطات، نمادهایی است که به‌وفور نگهداری، تولید و فرستاده می‌شود. تولید و توزیع کلیپ‌ها، پیام‌ها و برنامه‌هایی که با نهادهایی غیر اسلامی و گاه انسانی بدون لحاظ معیارهای فرهنگ اسلامی به مصرف‌گرایی، حرص، رقابت ویرانگر، و مشکلات اعتقادی و فکری می‌انجامد. نمونه‌هایی از نمادهایی است که بافرهنگ اسلامی در تعارض است.
پخش برنامه‌هایی مبتنی بر اندیشه‌های غیردینی با نمادهای متناسب با همان فرهنگ‌ها در لابه‌لای اخبار مهم، استثمار انسان‌ها و بهره‌برداری نامشروع از توجه آنان را در پی دارد. پیام‌های تند با تصاویر مبتذل، هم اخلاق عمومی را تخریب می‌کند و هم نیازمندی کاذب انسان‌ها را افزایش می‌دهد.
در فضای مجازی، برنامه‌های هیجان‌انگیز، تخیلی، وحشت، خشونت و پورنوگرافی بروز می‌کند. آیین‌ها و نمادهایی که برخلاف باورها، ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگ دینی است افزون بر آنکه موجب تضعیف نمادها و آیین‌های دینی می‌گردد، سبب مشکلات روحی- روانی و رفتاری مختلفی می‌شود.
[۱]. برای درک رسانه‌ها، ص. ۸۰.
[۲]. نک: جوان مسلمان و دنیای متجدد، ص. ۳۴۵.
[۳]. برای درک رسانه، ص. ۴۵.
[۴]. تکنو پولی، ص. ۱۲۹.
[۵]. نک: موجودیت غرب و رسانه‌های نوین، ص. ۱۵۳.
[۶]. اشاره است به اثری از «پل دوکا» آهنگساز فرانسوی که شرح شاگرد جادوگری است که در غیاب استاد خود، ورد آب آوردن را میخواند. آنگاهکه نزدیک به غرق شدن در امواج آب می‌شود، یادش می‌آید که ورد بند آوردن آب را بلد نیست.. [۷]«اطلاعات و واقعیت در پایان سده»، جستار‌هایی در دین و رسانه (۱)، ص. ۲۱۵.
[۸]. قیامت: ۵.
[۹]. نک: خلاصه تعالیم اسلام، ص. ۴۰– ۴۱.
[۱۰]. اعراف: ۱۷۹.
[۱۱]. تکنوپولی نام یکی از کتابهای اوست. وی در این کتاب که نوع تعامل فرهنگ غرب را با فناوری به چالش کشیده است. نیل پستمن تاریخ بشر را در برخورد فرهنگ با تکنولوژی، به سه دوره ابزار، تکنوکراسی و تکنوپولی تقسیم می‌کند و معتقد است جوامع غربی به‌ویژه آمریکا در دوران تکنوپولی به سر می‌برند. پستمن این واژه را از ترکیب دو واژه تکنولوژی و منوپولی ابداع کرده به معنای «فرهنگ در انحصار تکنولوژی». او معتقد است چنین جوامعی دچار ایدز فرهنگی شدهاند و فرهنگ آنها قدرت دفاعی خود را از دست داده است.
[۱۲]. نک: تکنو پولی، ص. ۱۰۵ و ۱۰۹.
[۱۳]. آیینه جیبی آقای مک لوهان، ص. ۲۹.
/انتهای بخش دوم/ ادامه دارد...
منبع: مرکز ملی فضای مجازی
ارسال نظر
