گروه اجتماعی فرهنگ سدید - سید امیر حسینی: مدتی است که طرح زیست شبانه از طرف شورای اسلامی شهر تهران مطرح شده که باعث ایجاد بحث های داغی در محافل مختلف شده است و موافقان و مخالفان این طرح با اقامه ادله خود، سعی در اثبات یا رد آن دارند. اما در این میان یکی از اعضاء، در دفاع از طرح تصویبی شورا در اظهار نظری می گوید:«مقوله زیست شبانه که در عصر مدرنیسم و پست مدرنیسم در دنیا به عنوان یک پارادایم نمود پیدا کرده است، ریشه در فرهنگ ملی و دینی ایرانیان دارد و به عنوان یکی از مناسک تاریخی ایرانیان به شمار میرود و میتوان از آن به عنوان یک ثروت ملی برای جامعه ایرانی اسم برد.» حال باید دید که چه تناسبی میان زیست شبانه با شب نشینیهای ایرانی و شب زنده داری مذهبی وجود دارد.
بر اساس طرح شورای شهر پایتخت منظور از زیست شبانه خدمات رسانی به مردم توسط برخی از اصناف در ساعات پایانی شب است. به عبارت دیگر برداشته شدن محدودیت ساعات کسب وکار برخی از اصناف مانند سفرهخانهها، تماشاخانهها، سینماها، رستورانها و مراکز خرید و ... تا پاسی از شب در شهر تهران و سایر کلانشهرهای کشور تا به این وسیله، پویایی و سر زندگی جایگزین شب مردگی شود. درست مانند آن چه در شهرهای بزرگ جهان در جریان است و حتی در شهرهای بزرگ کشورهای اسلامی نیز دیده میشود. اما این طرح با آنچه که در ایران قدیم به عنوان شب نشینی مطرح بود بسیار متفاوت است و با شب زنده داری مذهبی هم از اساس مغایرت دارد.
شب نشینی ایرانیان در روزگاران قدیم از رسم و رسوم خاصی برخوردار بود و همه خود را ملزم می دانستند تا از شرایط و ضوابط آن تبعیت کنند. در لغت نامه دهخدا واژه «شب نشینی» اینگونه معنا شده است: نشستن دوستان بعد از شام خوردن در جایی برای صحبت و یا گردآمدن گروهی در پاس اول شب و صحبت کردن و خود را مشغول ساختن.
شب نشینی های ایرانیان گاهی به مناسبت شب نوروز یا شب چله و یلدا و گاهی اعیاد مذهبی، گاهی هم بدون بهانه و فقط برای دیدار از اقوام و خویشاوندان صورت می گرفت تا همه از حال هم باخبر شوند و در صورت پیش آمد مشکلی برای یکی از اعضای خانواده آن را حل و فصل کنند. این مهمانی ها بسیار ساده و بدون تشریفات برگزار می شد و همیشه میزبان آمادگی برای پذیرایی از مهمانانش را داشت و گاهی بدون هیچ دغدغه ای فامیل، دوست و آشنا برای نوشیدن یک فنجان چای دور هم جمع میشدند. جوانترها از تجربه بزرگترها استفاده میکردند و گاهی این دور هم جمع شدنها به امر خیری ختم می شد و این مهمانیهای ساده و دورهم نشینیها، به مراسم خواستگاری تبدیل میشد. بعضی اوقات هم که خانواده ها به دور هم جمع می شدند به دور از تکنولوژی بازی های مختلفی را انجام می داند و لحظات خوشی را در کنار یکدیگر سپری می کردند.
اما در مورد این نشست ها باید به دو نکته توجه ویژه داشت که اولاً شب نشینی های قدیم در ابتدای شب یا به قولی سر شب انجام می شد و ثانیاً مهمترین ویژگی این دورهمی ها انجام صله رحم و خبرگرفتن از حال یکدیگر بود که در دین اسلام بسیار به آن سفارش شده است.
از سوی دیگر در قرآن مجید به آیات زیادی بر می خوریم که خالق جهان بر آرمش بخش بودن شب و تحرک و فعالیت روز تاکید کرده است. در آیه 86 سوره نمل می فرماید:« آيا نديده اند كه ما شب را قرار داده ايم تا در آن بياسايند و روز را روشنى بخش [گردانيديم] قطعا در اين [امر] براى مردمى كه ايمان مى آورند مايه هاى عبرت است»
و یا در آیه 73 سوره قصص می فرماید:« از رحمت اوست كه براي شما شب و روز قرار داد، تا هم در آن آرامش داشته باشيد و هم براي بهره گيري از فضل خدا تلاش كنيد، شايد شكر نعمت او را بجا آوريد.» و آیات دیگری که به این معنا اشاره دارد.
یافته های علمی به این واقیت اذعان دارند که تاریکی شب علاوه بر این که یک وسیله اجباری برای تعطیلی فعالیت روزانه است، اثر عمیقی برروی سلسله اعصاب انسان و حتی سایر موجودات دارد و آن ها را در یک خواب عمیق یا به تعبیر آیه 86 سوره نمل «سکون» فرو می برد. اما روز برخلاف شب، سبب حرکت و جنبش که خاصیت تابش نور است، در تمام موجودات از جمله انسان می شود.
احادیث و روایات بسیاری از اهل بیت (ع) به یادگار مانده است که مؤید همین مطلب است. در نهج البلاغه از حضرت علی (ع) نقل شده که به یکی از شعیان خود فرمودند: «در آغاز شب هرگز به حرکت و سیر خود ادامه مده؛ زیرا خداوند شب را برای آرامش قرار داده است و آن را وقت اقامت و نه کوچ کردن قرار داده است پس در شب بدن خود را آرام بدار و استراحت کن.»
و یا از امام رضا(ع) نقلی است که فرمودند:
إِنَّ مِنَ السُّنَّةِ التَّزْوِيجَ بِاللَّيْلِ لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً وَ النِّسَاءُ إِنَّمَا هُنَّ سَكَنٌ « ازدواج کردن در شب از سنت من است. زیرا خداوند شب را مایه ی آرامش قرار داده و زنان در حقیقت همان مایه آرامش اند.»
و یا سخنی از امام سجاد(ع) که به خدمتکاران خود می فرمودند: «هرگز هنگام شب و قبل از طلوع فجر، حیوانات را ذبح نکنند؛ چرا که خداوند شب را برای همه چیز مایه آرامش قرار داده است»
در حدیثی آمده است که امام صادق(ع) به مفضل فرمودند: «ای مُفَضّل، در منافع شب و غروب آفتاب تأمّل نما، که اگر غروبی برای آفتاب نبود، برای مردم، آسایش و قراری نبود؛ در حالی که انسان ها نیازمند آسایش و راحتی نیز هستند، ... ، از این رو، خداوند تبارک و تعالی به حکمتش چنین مقدر فرمود که آفتاب، ساعاتی را با غروب خود پنهان بماند، تا اهل زمین پس از آنکه در سایه روشنایی آن، احتیاجات خود را رفع کردند، پس از غروب آن، آرام شوند و قرار گیرند.»
اما در کنار آیات و روایات متعددی که در مورد آرامش و استراحت در شب به ما رسیده، قرآن کریم و ائمه اطهار (ع) بُعد دیگری از زیبایی شب را در عبادت و راز و نیاز با تنها معبود جهان هستی بیان داشته اند. قرآن کریم در آیه 17و18 سوره ذاریات میفرماید: «[پرهیزکاران] کمی از شب را به خواب می روند و سحرگاهان آمرزش می طلبند.»
و یا در آیه 6 سوره مزمل می فرماید: «به یقین، نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و گفتاری ماندگارتر است.»
خداوند در آیات خود به مؤمنان توصیه می کند تا هر اندازه که می توانند تهجد و شب زنده داری داشته باشند و آنرا مایه آثار و برکات زیادی حتی رسیدن به مقام محمود می داند. پیامبر عظیم الشأن اسلام درباره آثار تهجد و نماز شب می فرماید:
«نماز شب، موجب رضایت پروردگار، دوستی فرشتگان، سنت پیامبران، نور معرفت، ریشه ایمان، آسایش بدن ها، مایه ناراحتی شیطان، سلاحی بر ضد دشمنان، مایه اجابت دعا، قبولی اعمال و برکت در روزی است.» امام صادق(ع) نیز در بیان آثار شب زنده داری و نماز شب می فرماید:
«نماز شب، انسان را خوش سیما، خوش اخلاق و خوشبو می کند و روزی را زیاد و قرض را ادا می کند و غم و اندوه را از بین می برد و چشم را نورانی می کند.»
حال در میان تمام شب های سال، شبهای ماه مبارک رمضان ودر میان این شب های مبارک، شب قدر و در میان ساعت آن شب، سحرگاه آن شب بهترین زمان برای تجهد و شب زنده داری و به عبارتی زیست شبانه است.
زیستی که زندگی سالم در کنار خانواده و ذیل عنایات الهی را برای افراد به ارمغان می آورد و نتیجه ای جز خیر و برکت و شستشو و صیقل آینه دل، چیزی به همراه ندارد.
آری منظور از شب زنده داری(زیست شبانه) که در متون دینی ما به آن اشاره شده است بهره مندی از شب به منظور استراحت و عبادت است نه خیابان گردی، رونق اقتصادی، تفریح و سرگرمی و خروج از شب مردگی شهر.
در دین مبین اسلام و به خصوص مذهب حقه شیعه به تهجد و بیداری شب بسیار سفارش شده است اما شب زنده داری که خداوند و اهل بیت(ع) به آن دعوت نموده اند نه زیست شبانه ای که انسان را از معنویت و ارزش های اخلاقی دور می کند. راوندى از نبی مکرم اسلام(ص) روایت کرده است که فرمودند: شبزندهداری درست نیست مگر در در سه چیز: طلب علم، تهجد و قرائت قرآن، و در برخی روایات بردن عروس به خانهی شوهر(که مستحب است شب باشد نه روز) روایتی قریب به این مضمون از امام صادق (ع) نیز نقل شده است.
از آن چه گفته شد می توان نتیجه گرفت که طرح زیست شبانه ای که توسط شورای شهر تهران برای خروج شب مردگی پایتخت بیان شده است و برخی از اعضاء هم ریشه آن را در فرهنگ ملی و دینی ایرانیان دانسته اند، هم با شیوه زندگی ایرانیان و شب نشینی های آن ها در قدیم مغایرت دارد و هم با روح دینی و معنویت ایرانیان در تضاد است.