بطالت اجتماعی

گروه اجتماعی فرهنگ سدید؛ اکبر شکاری: قریب به یقین شما هم با عناوینی چون «ترافیک از جمله معضلات مهم شهر‌های بزرگ»، «مهاجرت روستائیان به شهرها»، «معضل تکدی گری بویژه درزنان و دختران»، «بحران بلایای طبیعی مثل سیل و زلزله و...»، «برخی اعتراضات صنفی و قشری» برخورد کرده باشید، تیتر روزنامه‌ها و مجلاتی که در اقصی نقاط دنیا کم و بیش وجود دارند و یا هر چند وقت یکبار اتفاق می‌افتند. در جریان ظهور و بروز مدرنیته و پیشرفت‌های صنعتی و تحولات نظامات، گریز از بحران‌ها و معضلات اجتناب ناپذیر است؛ اما در مواجهه با این قبیل موضوعات و رویداد‌ها در هر جایی و کشوری به گونه‌ای برخورد می‌شود. سوالی که مطرح است این که چرا در برخی از موارد مشکلات کم نمی‌شوند و بلکه لاینحل می‌مانند؟
شاید عوامل و دلایل متعددی متصور شود، اما یکی از علل حل نشدن معضلات مذکور و حتی مسائل اجتماعی و سیاسی دیگر، بطالت اجتماعی بوده که لازم است اشاره‌ای مختصر به آن بشود.

بطالت اجتماعی social loafing اشاره به وضعیتی دارد که سهم افراد در رضایت مشترک گروهی قابل محاسبه و اندازه گیری نیست؛ از این رو، افراد تلاش کمتری [در ایفای نقش] می‌کنند. یکی از توضیحات چرایی آن «پخش مسئولیت diffusion responsibility» میان عده‌ای کثیر است...
واژه «تنبلی اجتماعی» نیز معادل بطالت اجتماعی استفاده می‌شود. برای مثال در کشیدن طناب به وسیله دو دسته در دو طرف مخالف، تلاش هر فرد در فعالیت جمعی است که آن کار را به تنهایی انجام می‌دهد. تنبلی اجتماعی زمانی تجلی می‌کند که عملکرد تک تک افراد در انجام دادن یک کار گروهی ارزیابی نمی‌شود. مانند زمانی که چند نفر اتومبیلی را هل می‌دهند؛ و توجیه آن مفهوم پخش مسئولیت است.[۱]

این نوع فرایند در وضعیت‌های اضطراری یا تصادفات در اماکن عمومی از قبیل: خیابان، نیز رخ می‌دهد، به طوری که هر یک از ناظران حادثه، علیرغم اعتقاد خود به لزوم کمک به فرد مصدوم، فرض می‌کنند که دیگری این کار را خواهد کرد و در واقع بطالت اجتماعی یا «غفلت جمعی pluralistic ignorance» رخ می‌دهد و هر یک آن عمل را به گردن دیگری می‌گذارد و در نتیجه هیچ کس آن را انجام نمی‌دهد.[۲]

در حالی که حضرت امیرالمومنین، امام علی علیه السّلام بار‌ها پیروان خود را به تقوی در قبال مسئولیّت‌هایی که بر دوش گرفته اند سفارش کرده و حتّی آنان را در مقابل زمین و حیوانات نیز مسئول دانسته و می‌فرمایند: اِتَّقُوااللهَ فِی عِبادِهِ وَ بِلادِهِ فَاِنَّکُم مَسئُولُونَ حَتّی عَنِ البِقاعِ وَ البَهائِمِ وَ اَطِیعوا اللهَ وَ لا تَعصُوهُ
از خدا نسبت به بندگان و شهرهایش پروا کنید، زیرا دارای مسئولیّت هستید حتّی نسبت به زمین‌ها و حیوانات و خداوند را اطاعت کنید و از نافرمانی او بپرهیزید.[۳]

با توجه به روایتی که از امیرالمومنین علیه الصلاه و السلام ذکر شد، از نشانه‌های شیعیان و متقین مسئولیت پذیری در قبال اطرافیان (مخلوقات الهی) بوده و مومنین نمی‌توانند به حوادث و وقایع اطراف بی توجه باشند.

بنا بر این نباید دچار تواکل [۴] بشویم نه در عرصه‌های انفرادی و نه در عرصه‌های اجتماعی بزرگتر؛ در اموری مثل ترافیک‌ها و راهبند‌های مستمر در کلانشهرها، ریزگرد‌ها و آلودگی‌های متعدد هوا، صدا و نور، حوادث غیر مترقبه مثل سیل، زلزله و از این دست، هر مسئول و دستگاهی می‌بایست به وظیفه قانونی خودش عمل کند و مسئولیت اشتباهات خود را قبول و اصلاح صورت گیرد. اگر هر سازمان یا دستگاه متولی کار را به دوش دیگری بیاندازد و از زیر بار مسئولیت شانه خالی کند، به نوعی تواکل اتفاق افتاده و نتیجتا به جامعه و نظام ضربات سختی وارد می‌شود. مثلا در سیل اخیر برخی مسئولان اصلی رسیدگی با انتقاد از نهاد‌هایی که به طور داوطلبانه وارد میدان شده و طوری وانمود کردند که گویا نهاد‌های داوطلب مسئول اصلی رسیدگی به امور هستند و اتفاقا انگار آن مسئول مطالبه گر عمومی بوده و وکیل مردم است؛ نخیر حق آن است که هر مسئول، نهاد و دستگاه بر اساس قانون، تکالیف ذاتی و مطالبه مردم نسبت به موضوع، تمام اهتمام خود را ورزیده و پاسخ مردم را بدهد.

نهایتا باید گفت: نباید به دلیل اینکه ممکن است کار و تلاش ما دیده نشود دچار تنبلی اجتماعی شد، در دین ما کل کار‌ها و امور هدفدار و به جهت قرب الهی صورت می‌گیرد و مومنین واقعی کسانی هستند که درد خدا و درد مردم را توأمان دارند و دردمندانه به دنبال حل مشکلات هستند و این درد و آن هدف والا برایشان مسئولیت ایجاد می‌کند و امور را مسئولانه و تکلیف مدار پیگیری می‌کنند.

1. بدار، لوک و همکاران (۱۳۸۱)، روانشناسی اجتماعی؛ ترجمه حمزه گنجی، تهران: نشر ساوالان، صص ۳۸۳-۳۸۴.
2. فوگارس، جوزف پی (۱۳۷۳)، روانشناسی تعامل اجتماعی، ترجمه مهرداد فیروزبخت و خشایار بیگی، تهران:ابجد. ص. ۳۱۹
3. سیّد رضی، نهج البلاغه، ترجمه حسین انصاریان، تهران، انتشارات پیام آزادی، چاپ هفتم، سال ۱۳۷۹، خ. ۱۶۶، ص. ۳۸۲
4. از آسیب‌های بزرگ اجرای امر به معروف و نهی از منکر و موانع فراگیری آن در جامعه اسلامی "تواکل" است. این خطر بزرگ را امام رضاعلیه الصلوه و السلام یادآوری نموده و اهل ایمان و شیعیان را از آن بازداشته اند. محمدبن عرفه گفته است امام رضا علیه الصلوه و السلام فرمودند: کان رسول اللهصلوات الله و سلامه علیه یقول: " یَقُولُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلوات الله و سلامه علیه یَقُولُ إِذَا أُمَّتِی تَوَاکَلَتِ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَلْیَأْذَنُوا بِوِقَاعٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى.۱ زمانی که امت من در امر به معروف و نهی از منکر تواکل کنند، باید خود را آماده نزول عذاب الهی نمایند. " (الکافی، ج. ۵، ص. ۵۹، ح. ۱۳، باب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر)