گروه وحدت فرهنگ سدید- دکتر مجید نجات پور:علیرغم سابقه دیرینه مجالس و محافل سوگواریی اهلبیت (ع) کمتر از یک قرن است که واژه «هیئت»، برای نامیدن این مجالس وارد ادبیات دینی مذهب تشیع شد. در ادبیات مذهبی، هیئت بهعنوان یک گروه اجتماعی باسابقه تاریخی شامل افرادی است که برای زنده نگهداشتن یاد و خاطره مناسک و شعائر مذهبی با محوریت واقعه عاشورا و قیام امام حسین (ع) و بر اساس ساختار دوگانه واعظ (سخنران و منبری) ذاکر (مداح و روضهخوان) تشکیل میشود و اعضا از طریق روشها و آدابی مشخص (سینهزنی، زنجیرزنی، دست زدن) سوگواری یا شادمانی میکنند.
هیئتهای مذهبی در پیروزی انقلاب اسلامی و حماسهآفرینی در طول هشت سال دفاع مقدس نقش مهمی ایفا کردند. متقابلاً انقلاب اسلامی نیز نقطه تحولی در حیات مجالس و هیئات مذهبی در ایران محسوب میشود. رشد چشمگیر کمی و کیفی این مجالس در عین داشتن تنوع گونهای، مشخصه بارز هیئت مذهبی در دهه چهارم انقلاب است. طی چندین سال گذشته در ادبیات مذهبی و فرهنگی ایران دوگانه بنیادین و معرفتی «هیئت مذهبی» و «هیئت سکولار» شکلگرفته است. از سوی دیگر دشمنان انقلاب اسلامی با جایگزین کردن گفتمان سکولار در هیئتهای مذهبی درصدد آسیب رساندن به الگوی اصیل و انقلابی مجالس سوگواری و هیئات مذهبی میباشند. حمایت مادی و معنوی جریانهای انحرافی وابسته به متحجرین تا سکولارترین تفکرات و تحولات فرهنگی بانفوذ و به انحراف کشاندن هیئت مذهبی، سعی در ایجاد گسست میان آنها و گفتمان اسلام شیعی ناب جمهوری اسلامی ایران دارند. وجود بدعتها و ورود خرافات و استفاده از باورهای ساده اندیشان دینی نیز برای برخی از سودجویان شرایطی به وجود آورده است که با دامن زدن به سنتهای مذهبی برای خود اعتبار و قدرت کسب کنند.
بررسی هیئتهای مذهبی، موضوعی کاربردی و ضروری است، زیرا از سویی ما را به بازشناسی گروههای نوظهور و رشد آنها در جامعه امروز رهنمون میسازد و از سویی دیگر، در آسیبشناسی اجتماعی جامعه دینی امروز، نقش مهمی خواهد داشت. با توجه به سابقه چندین ساله هیئتهای مذهبی و دستههای عزاداری، «هیئت» در شاکله دیروز و امروز ایران، باید مورد دقت جامعهشناختی قرار بگیرد. در این بررسی میتوان به گونه شناسی هیئتهای مذهبی دستیافت (1).
درطی چهار دهه از انقلاب اسلامی، جریان شناسیهای مختلفی از هیئت مذهبی توسط صاحبنظران و اندیشمندان این حوزه انجامشده است. در این نوشتار تلاش میکنیم تا تقسیمبندی مناسبی از هیئت مذهبی پس از انقلاب اسلامی ارائه دهیم. هیئت مذهبی را به سه جریان هیئت مذهبی انقلابی، هیئت مذهبی سنتی و هیئت مذهبی چالشی میتوان تقسیمبندی کرد.
هیئت مذهبی که همپای انقلاب اسلامی شکلگرفته و بر اساس ارزشها، آرمانها و معیارهای انقلابی و نقشآفرینی در عرصههای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همتراز انقلاب اسلامی رشد و تکاملیافتهاند. هیئات انقلابی ریشه در مبانی و اعتقادات «اسلام فقاهتی شیعه» دارند. این هیئت نقطه مقابل دو نوع هیئت است؛ هیئت سکولار و هیئت متحجر. هیئت سکولار دارای یک رویکرد روشنفکری مبتنی بر مدرنیته است و هیئت متحجر مبتنی بر خرافه گرایی و برداشت سطحی از دین. از این منظر هیئت انقلابی هم دارای شور است و هم شعور و پیوندی میان این دو وجود دارد.
شعور این هیئت مبتنی بر قرآن، عترت، روایات صحیح و گفتمان امام و رهبری است و همه ابعاد دین اعم از معنویت، عرفان، عبادات، احکام و اخلاق را در برمیگیرد و به مسائل از منظر سیاسی، اجتماعی، خانوادگی و فردی نظر دارد و به عبارتی اسلام را بهصورت جامع و کامل معرفی میکند.
شور حسینی نیز در این هیئت با اشعار پرمحتوایی که برگرفته از منابع شعور حسینی است در قالب و زبان هنر به مخاطبان منتقل میشود و اینگونه پیوند میان شور و شعور حسینی برقرار میشود و میوه این پیوند وحدت و همدلی ملی، انسجام داخلی، ایجاد انگیزه و امید و توانمندی برای مقاومت در برابر استکبار جهانی میشود و چنین هیئتی در مسیر یک هیئت انقلابی قرار میگیرد(2).
هیئت مذهبی قدیمی و دیرپایی که ریشه شکلگیری آنها بهپیش از انقلاب اسلامی برمیگردد. در بررسی تاریخی، میتوان گفت هیئتهای عصر قاجار، سرمنشأ هیئتهای سنتی بودهاند. در هیئتهای سنتی، وجود عامل پایدار و ثباتبخش و همبستگی شدید، وجود تقسیمکاری مشخص، حاکمیت آدابورسوم و قوانین مشخص و نیز سلسلهمراتب ارزش، شرایطی را فراهم ساختهاند که ماندگاری سازمان هیئت را بالابرده است.
در هیئتهای سنتی، مخاطب، گزینش نمیشود، هیئت متعلق به همه افراد از همه اقشار است و لذا هیچ محدودیتی برای ورود و خروج افراد در نظر گرفته نمیشود. مداحی سنتی در این هیئتها، فرایندی آموزشی دارد که این فرایند، محوری و چشمگیر است؛ آموزشی که تعلیمی، حضوری، فردی، مبتنی بر یک سلسله آداب نسبتاً ثابت و زمانمند است. در هیئتهای سنتی، متناسب با سلایق و ذائقههای مخاطبان، در اشعار و متون، قالبهای کلاسیک قصیده، مثنوی و حداکثر در نمونههای متأخر، تصنیف، رواج دارد.
این هیئتهای سنتی، در دوران مبارزات تا پیروزی انقلاب اسلامی و حتی بعد از آن، نقش پایگاه سیاسی مبارزه را نیز پیدا کردند و کارکردهای جدیدی در این دوره برای آنها تعریف شد. کارکردهای جدید هیئتهای سنتی و تغییر فضاهای اجتماعی و تحولات در عرصه فرهنگی، در ارتباطات اجتماعی و ظهور گروههای نسلی جدید، باعث شد تا طیفهای جدیدی در سازمان هیئتهای مذهبی شکل بگیرد. از سویی مداحی توصیفی سنتی که جای خود را به مداحی انقلابی در دوران انقلاب اسلامی و جنگ داده بود، با پایان جنگ و با تغییرات جامعه و ورود موسیقیهای جدید، رنگ عوض کرد (3).
اینگونه از هیئت با رویکرد تفکیک دین از سیاست، پایبندی به آداب شریعت، رویکرد فردی، آخرتگرا، تصویرسازی شخصیتهای دینی بهعنوان اسطورههای فرازمینی و فرا بشری؛ نقلی، عدم داعیه اقناع عقلی و استدلالی و صرف انجام مناسک و آئینهای مذهبی شکلگرفتهاند.
گونه جدیدی از هیئتهای مذهبی که در سالهای اخیر و اغلب در برخی شهرهای بزرگ و صنعتی کشور، ظهور پیداکرده است. اینگونه از هیئت با رویکرد عرفی شدن نگرش به دین، ایجاد شائبه ناکارآمدی نظام اسلامی، رواج فرقهها و جریانهای انحرافی و رواج گرایش تساهل مدارانه فرهنگی در جامعه و سرایت آن به مجامع مذهبی شکلگرفتهاند. جذابیت، جوانپسند بودن و پاسخ به غرایز دوران جوانی، نوآوری در ارائه سبکهای پرهیجان و جذاب سینهزنی و تخلیه روانی ازجمله شاخصههای اینگونه از هیئت چالشی است. هیئت چالشی به دودسته هیئتهای فرقههای مذهبي و هیئتهای هنجارشکن تقسیمبندی میشوند.
الف- هیئتهای فرقه های مذهبی (وحدتشکن)؛ هیئت مذهبی که به لحاظ ساختاری و محتوایی توسط فرقهها و جریانهای انحرافی تأسیسشدهاند و یا تحت تأثیر اینگونه جریانهای فرقهای قرار میگیرند. گزينش مخاطب در اینگونه هیئت بسيار مهم و کليدي است. از مسائل مهم در این دسته از هیئت، ترویج بدعتها و خرافات دینی در میان مردم و از سوی دیگر ایجاد بدعتهای جدید در شعائر اسلامی است. بدعتها و خرافاتی كه خود ميتوانند در جهت به انحراف كشيدن جامعه، نقش داشته، گروههای مخاطب را به انحطاط بكشانند.
ب- هیئتهای هنجارشکن؛ آن دسته هیئت هایی هستند که در عرف رايج هیئت مذهبي نميگنجند. در ساختار، آداب و ظواهر، از قواعد و مقررات مورد تبعيت ديگران، پيروي نميکنند و به جهت آزادي عمل خود داراي مخاطب خاص و گزینششده هستند. مخاطب اين دسته از هیئت، غالباً جواناني هستند که به هر دليل و لااقل در ظاهر، پایبندی به بعضي آداب مذهب نشان نميدهند يا ندارند (4).
در اینگونه از هیئت مذهبی، «مداحی در قالب فرهنگسازی، جای خود را به مداحی برای آهنگسازی داد و حتی سِن، جایگزین «منبر» شد. تغییر فرم، ماهیت و مدل زندگی نسل نو پس از جنگ، دقیقاً سمتوسوی هیئتهای مذهبی این دوره را نیز تغییر داد و به تعبیری، هیئتهایی که حتی صریحاً در تهران و بعضی شهرهای بزرگ مثل اصفهان، بانام هیئتهای مدرن خوانده میشدند، رونق گرفتند. این هیئتها عموماً با سبک های «پاپ» تودهای و عامهپسند برگزار میشوند؛ گونه جدیدی که در سالهای اخیر و در برخی شهرهای بزرگ کشورمان ظهور کرده و با سرعت چشمگیری روند توسعه و گسترش را در پیش گرفتند. بهطورکلی میتوان سادگی و انعطاف، جوان بودن، ساختارشکنی و هنجارشکنی ـ چه در قالب و چه در درونمایه ـ را از مشخصات این هیئتها برشمرد. همچنین کم ثباتی، سادگی، هنجارشکنی مکانی، هنجارشکنی زمانی، غیررسمی بودن، غیر منسجم بودن و منعطف بودن، ازجمله خصوصیات سازمان هیئتهای مذهبی جدید ـ پاپ ـ هستند که همه این ویژگیها با بافت جوانی نیز سازگارند. از سوی دیگر، مداحی پاپ، پدیده جدیدی بود که شاخصههایی هم چون تقلید در آهنگ، پدیده شیفتگی، پدیده ستاره شدن، پدیده بازار، پدیده شهری و فضاسازی مجازی را به همراه داشت»(5).
فرجام سخن
با شکلگیری هیئت انقلابی و ایجاد تحول در بطن جامعه، شاهد کارکردهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی در این دسته از هیئت هستیم. اینگونه از هیئت انقلابی میتوانند نقش بسزایی در رشد، گسترش و تعالی شعائر اسلامی و انقلابی ایفا کنند. از طرف دیگر، هیئت سکولار با قرار گرفتن در مقابل هیئت طراز انقلاب اسلامی، میتواند چالشها و آسیبهایی جدی متوجه جامعه کند. هیئت سکولار خود به دودسته هیئت سنتی و چالشی تقسیم میشوند. ترویج بدعتها و خرافات دینی در جامعه، تفکیک دین از سیاست، عدم توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی روز، تصویرسازی بزرگان دینی بهعنوان اسطورههای فرازمینی و فرا بشری، صرف انجام مناسک و آئینهای مذهبی، استفاده از آلات موسیقی در دستههای عزاداری، خواندن مرثیه با وزن و آهنگهای غنا، ارائهی سبکهای موسیقی پاپ بهجای مداحی، استفاده از علامتها با نصب در مقابل خیمه و محل تشکیل هیئتها و به حرکت درآوردن پیشاپیش در دستههای عزاداری، قمهزنی و ... ازجمله آسیبهایی است که از جانب این دسته از هیئت مذهبی بروز پیدا میکند.
منابع:
https://hawzah.net/fa