فرهنگ سدید- گروه وحدت: احترام به حقوق اقلیتها و تلاش در رفع تبعیض و نقض حقوق حقه‌ی آنان، یکی از مسائل مبتلابه حقوق بشر دنیای است. ایران با تمدن غنی خود، سالیان متمادی است که قومیت‌ها و مذاهب گوناگون را گرد هم آورده است. در این میان، با توجه به ابتنای حکومت جمهوری اسلامی ایران بر مذهب، اقلیتهای دینی از جایگاه ویژه‌ای در کشور برخوردارند. طبق قانون ساسی، اقلیتهای دینی از امکانات خاص آیین خود بهره‌مندند که تضمین‌کننده حقوق آنان مطابق اسناد بین‌المللی حقوق بشر نیز است. بر اساس این قانون، آنان از حقوق متنوعی مانند حقوق سیاسی، اجتماعی، مدنی و... بهره مند می‌گردند؛ که مجموع این حقوق سبب می‌شود شأن انسانی آنان رعایت و هویت اقلیتی آن‌ها نیز مستدام شود.
در ایران برخلاف کشورهای دیگر که انواع اقلیت وجود دارد، به دلیل اتکای حاکمیت بر مذهب، فقط اقلیت دینی مورد شناسایی قرارگرفته است و قومیت‌های مختلف بافرهنگ‌ها، نژادها و زبانهای مختلف اقلیت محسوب نشده بلکه همانند سایر مردمان به شمار آمده‌اند.
در این نوشتار به بررسی حقوق خاص اقلیتها، امکانات و اماکن ویژه‌ی آن‌ها می‌پردازیم. به‌عبارت‌دیگر، آنچه موردبررسی قرار خواهد گرفت این است که اقلیتهای دینی ساکن ایران از چه امکانات خاصی برخوردارند و تا چه حد، حقوق مصرح اقلیتها در اسناد بین‌المللی در جمهوری اسلامی ایران رعایت می‌شود؟
شناسایی اقلیتها در قوانین داخلی
قوانین جمهوری اسلامی ایران، بر پایه احکام و شریعت مقدس اسلام بنا نهاده شده است. قانون اساسی که مهمترین و بنیادی‌ترین قانون این کشور است، در اصل 4تصریح می‌کند، کلیه قوانین جمهوری اسلامی ایران باید بر اساس موازین اسلامی باشد. طبق تصریح این اصل است که شورای نگهبان پاسدار شریعت اسلام در قوانین است و این وظیفه خطیر را بر عهده دارد.
یکی از مباحثی که در قانون اساسی مدنظر قرارگرفته و در زمان تدوین، شریعت و دین مدنظر بوده، حقوق اقلیتهای دینی است
قانون اساسی ایران، بدون اینکه تعریفی از اصطلاح اقلیت به دست دهد.در اصول 13)شناسایی اقلیتهای دینی) و 26) فعالیت احزاب) و 67 (سوگند نمایندگان مجلس به کتاب آسمانی) از این واژه استفاده کرده است.
اصل 13قانون اساسی که مهمترین اصل در شناسایی اقلیت‌هاست، در این خصوص بیان می‌دارد: « ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی تنها اقلیتهای دینی شناخته می‌شوند که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آئین خود عمل می‌کنند».
منشأ اصل 13 قانون اساسی را می‌توان در مبانی فقهی و قرآنی جستجو نمود؛ به‌موجب آیه 256 سوره بقره برای غیرمسلمانان پذیرش دین اسلام اجباری نیست و بر این اساس، اهل کتاب ساکن در کشورهای اسلامی، مجاز به حفظ دین خود تحت حمایت دولت اسلامی هستند.
شناسایی حقوق اقلیتها
- حقوق سياسي
- 1. حق حضور در مجلس شورای اسلامی
یکی از مهمترین حقوق سیاسی‌ای که اقلیتها در ایران دارند، حق حضور در مجلس شورای اسلامی به‌عنوان نماینده است. این حق در اصل 64 قانون اساسی به رسمی شناخته‌شده است. مطابق این اصل، زرتشتیان و کلیمیان هرکدام یک نماینده، مسیحیان آشوری و کلدانی مجموعاً یک نماینده و مسیحیان ارمنی جنوب و شمال نیز هرکدام یک نماینده در مجلس شورای اسلامی خواهند داشت.
نکته قابل‌توجه در اصل 64 قانون اساسی این است که بر طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 جمعیت مسلمانان 74682842 نفر (حدود هفتادوپنج میلیون نفر) است. بر طبق همین سرشماری جمعیت مسیحیان 117704 نفر و کلیمیان 8756نفر و زرتشتیان 25271 نفر است که این تعداد حدود % 3 جمعیت کل کشور است. جمعیت مسلمانان، 290 نماینده و اقلیتهای دینی با توجه به تعداد قلیلشان 5 نماینده دارند. اگر بخواهیم نسبتی میان جمعیت و تعداد نمایندگان داشته باشیم، باید بگوییم برای هر 258620 مسلمان یک نماینده به‌طور متوسط در مجلس شورای اسلامی حضور دارد. درحالی‌که مجموع اقلیتهای دینی 151731 نفر است که 5 نماینده دارند. نکته دیگر اینکه، 5 نماینده مذکور حتی اگر جمعیت اقلیتهای ایرانی کمتر از % 3 حاضر هم شود، بازهم در تمام دوره‌های مجلس حضور دارند و این حقی است برای اقلیتهای دینی که با توجه به اهمیت آن در قانون اساسی ذکرشده است.
- 2. حق داشتن احزاب و انجمن‌ها
طبق اصل 26 قانون اساسی اقلیتهای دینی می‌توانند مطابق ضوابط دارای انجمن و جمعیت باشند. همچنین در ماده 4 قانون فعالیت احزاب، مصوب 1360 آمده که انجمن اقلیتهای دینی موضوع اصل 13 قانون اساسی، تشکیلاتی است مرکب از اعضای داوطلب همان اقلیت دینی که هدف آن حل مشکلات و بررسی مسائل دینی، فرهنگی، اجتماعی و رفاهی ویژه آن اقلیت باشد. به تشکل‌ها و سازمان‌های اقلیتهای ديني توسط كميسيون ماده 10 احزاب وزارت كشور مجوز داده می‌شود. ( اغلب انجمن‌ها، سازمان‌ها و گروه‌های اجتماعي - فرهنگي اقلیتها به‌طور رسمي در ايران فعاليت دارند).
- 3. ارتباط با رؤسای نظام جمهوری اسلامی
تعاملات و ارتباطات مسئولين عالی‌رتبه جمهوری اسلامی با اقلیتها پس از پيروزي انقلاب اسلامي از حجم بالاتري نسبت به ديگر جوامع و قومیت‌ها برخوردار است. كه این موضوع نیز خود نشانگر توجه ویژه‌ی مسئولين نظام به اقلیتهای ديني در جمهوري اسلامي است. نمونه شاخص آن حضور ریاست‌جمهور وقت در سال 1383 در مراسم جشن ايلانوت )جشن درختان( يهوديان در کنیسه‌ی یوسف‌آباد تهران بود كه در تاريخ زندگي يهوديان در ايران سابقه نداشته است.
- حقوق فرهنگي و اجتماعي
مهمترین اصلی که رعایت حقوق اجتماعی اقلیتها را تضمین می‌کند، اصل 19 قانون اساسی است. طبق این اصل « مردم ایران از هر قوم و قبیله که باشند، از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند این‌ها سبب امتیاز نخواهد بود».
با توجه به حکومت شرع مقدس اسلام بر تمام قوانین کشور، به نظر می‌رسد در زمان تدوین اصل 19 قانون اساسی، به‌جز در نظر گرفتن اسناد و قوانین بین‌المللی، نویسندگان قانون اساسی توجه ویژه‌ای به آیه 13 سوره حجرات 14 نیز داشته‌اند که طبق این آیه شریفه، هیچ برتری و ارزشی فزون‌تر برای افراد بر مبنای رنگ و نژاد و امثالهم نیست و فقط آنچه سبب برتری می‌شود، تقواست.
- 1. آموزش و تکلم به زبان قومی
بر طبق اصل 15 قانون اساسی، نظر به اینکه زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران، فارسی اعلام‌شده است؛ اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید به فارسی باشد. این امر مانع از آزادی آموزش و تدریس زبانهای دیگر نیست؛ زیرا به‌موجب بند اخیر اصل فوق، استفاده از زبانهای محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آن‌ها در کنار زبان فارسی، در مدارس آزاد است.
- 2.آزادي در برگزاري مراسم مذهبي
در اصل 13 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به آزادی انجام مراسم مذهبی تصریح‌شده و عملاً نیز پیروان این سه دین با داشتن کلیساها، کنیسه‌ها و آتشکده‌های متعدد، به انفراد و اجتماع، مراسم و آیین های مذهبی خود را به پا می دارند. گاه نیز مراسم مذهبی آن ها از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می شود.
همچنين ماده 143 آئين نامه اجرايي سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربيتي مصوب 1380، هنگام پذيرش زنداني، دين رسمي او در برگه پرسش نامه درج و به منظور تقویت و تحيكم مباني ديني زندانيان و اجراي آداب و مراسم ديني آنان با جلب كمك وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي از طريق مسئولين زندان وسيله و تسهيلات لازم جهت انجام فرائض ديني آن ها فراهم مي شود.
ماده 144 و 145 همين آئين نامه اشعار مي دارد: هر زنداني كه داراي یکی از اديان رسمي كشور باشد مي تواند در آسايشگاه عمومي يا انفرادي خود یک جلد كتاب آسماني، كتاب دعا، سجاده نماز جهت انجام فرائض ديني خود نگه دارد. در صورت لزوم مي تواند تقاضا نمايد تا پس از موافقت رئيس زندان، نماينده مذهبي او در زندان حضور يافته و در اجراي آداب و مسائل مذهبي او را هدايت و ارشاد نمايد.
به اين ترتيب در جمهوري اسلامي ايران آزادي مراسم و شعائر ديني، امنيت معابد و اماكن مقدسه، حرمت شخصيت هاي روحاني، استقلال قضايي، فعالي تهاي اقتصادي و آزادي در روابط اجتماعي، به طور مساوي براي همه ی شهروندان تضمين شده است.
- 3. داشتن ردیف بودجه اختصاصی
بهره مندي از بودجه و اعتبارات دولتي و رديف بودجه خاص جهت اقليتهاي ديني سالانه 17500000000 ريال می باشد که به نمایندگان آنان جهت استفاده تحویل داده می شود.
در زیر ردیف بودجه اختصاصی هرکدام از اقلیت ها ذکرشده است:
- ارامنه تهران و شمال 5400000000 ريال
- ارامنه جنوب 2420000000 ريال
- آشوريان 3000000000 ريال
- زرتشتيان 3680000000 ريال
- كليميان 3000000000 ريال
- 4. مجوز انتشار نشریه های مختلف
آیین نامه اجرایی جدید قانون مطبوعات که در جلسه مورخ 17 شهریور 81 هیئت وزیران تصویب شد و اصلاحاتی را بر آئین نامه اجرایی قانون مطبوعات مصوب 1364 و اصلاحات بعدی آن اعمال کرد، در ماده 14 خود بیان می دارد« احزاب، سازمان ها و جمعیت های سیاسی و اقلیت های دینی ایرانی در صورتی می توانند تقاضای صدور پروانه انتشار نشریه نمایند که اجازه فعالیت قانونی را دارا باشند».
تبصره: منظور از گروه های غیر قانونی، گروه هایی هستند که از طریق وزارت کشور رسماً غیر قانونی اعلام شده باشند.
با استناد به اصل 13 قانون اساسی که حدود فعالیت های اقلیتهای دینی را در ایران مشخص می کند. به دلیل قانونی بودن این گروه از اقلیت ها، لذا امکان اخذ مجوز نشریات مختلف برای آنان بلامانع می باشد.
- 5. انتخاب مديران اقليت براي مدارس واستخدام آن ها به عنوان معلم.
- 6. ايجاد تسهيلات جهت صدور گذرنامه واجازه خروج از كشور.
- 7. حق انجام فعاليت هاي فرهنگي، هنري، ورزشي و تفريحي.
- 8. امكان ادامه تحصيل در مقاطع مختلف دانشگاهي.
- 9. مجوز چاپ كتاب و امكان فروش در مغازه ها.
- 10. امكان اشتغال در پست هاي دولتي و دانشگاهي.
- 11. دريافت مجوزهاي فرهنگي، هنري وتفريحي.
- 12. مرمت و بازسازي اماكن مربوط.
- 13. دارا بودن مدارس خاص اقليت ها.
- 14. داشتن قبرستان هاي اختصاصي.
3.حقوق اقتصادی و مدنی
- 3. آزادي در احوال شخصيه
طبق اصل 13 قانون اساسی پیروان اقلیتها در خصوص احوال شخصیه مطابق مقررات مذاهب خودشان عمل می کنند. به استناد این اصل، کلیه وقایع مدنی اقلیت ها، از جمله ازدواج، طلاق و ارث، که مهمترین وقایع شخصیه تلقی می شوند، تابع اصول و قوانین فقهی دین آن هاست.
به موجب اصل فوق، هر کدام از اقلیت های دینی دارای آیین نامه احوال شخصیه مخصوص به خود هستند که در امور وقایع مدنی خود بر اساس این آیین نامه عمل می کنند.
- 3. برابري ديه اقليت هاي ديني با مسلمانان
مجمع تشخیص مصلحت نظام در جلسه 6 دی ماه 1382 لایحه الحاق یک تبصره به ماده 297 قانون مجازات اسلامی در خصوص میزان دیه اقلیت های مذهبی را بررسی کرد که در این جلسه، مجمع با تأیید نظر مجلس شورای اسلامی، رأی به برابری دیه مسلمانان و غیرمسلمانان داد. این تبصره با استناد به نظر رهبر معظم انقلاب، مطرح و تصویب شد.
3.3 اصلاح مسئله ی ارث اقليت هاي دینی
- 3. امكان اشتغال درمحيط هاي دولتي.
- 3. برخورداري از تسهيلات بانكي در انجام كارهاي اقتصادي.
- 3. داشتن مجوز كسب در اصناف مختلف.
- 3. كسب موافقت نامه اصولي براي انجام فعاليت هاي اقتصادي.
- 3. خريد وفروش آزادانه و تملك اموال منقول و غير منقول.
- 3. برقراري حقوق بازنشستگي.
امکانات خاص اقلیت ها به تفکیک مذهب
- مسیحیان
الف) حقوق سیاسی
- امتياز داشتن 3 نماينده در مجلس شوراي اسلامي )عليرغم قلت جمعيت مسيحي)
- ارامنه تهران و شمال، یک نماينده؛ ارامنه جنوب، یک نماينده؛ آشوري ها و كلداني ها،یک
نماينده.
- حضور 9 مسيحي در شوراهاي شهر و روستاي شهرهاي اروميه، فريدن و فريدونشهر.
ب) حقوق فرهنگی و اجتماعی
- مسحیان اعم از آشوری و ارمنی در چاپ مجله، روزنامه، نشريه هفتگي، ماهنامه و فصلنامه ویژه خود آزادانه اقدام می نمایند( آلیک ، آراكس، مجله پيمان و ..)
- بازسازي كليساها توسط سازمان ميراث فرهنگي و ترميم و بازسازي ساير اماكن مقدس مسيحيان.
- ثبت برخي از كليساها در فهرست آثار ملي و حفاظت از آ نها و ثبت در یونسکو.
- تدريس دروس ديني ارامنه با زبان ارمني در مدارس ارامنه
- داشتن تشيكلات مذهبي با عنوان شوراي خليفه گري.
- ساخت فيلم هاي اجتماعي و تاريخي در زمينه مسيحيت.
- امكان استفاده دانش آموزان و کارمندان مسيحي از تعطيلات اعياد مسيحي.
- برگزاري بيش از 9 دوره گفتگوی بين ديني با محوريت همزيستي مسالمت آميز.
- از مجموع قریب به 250 کلیسای فعال ایران، 200 کلیسا متعلق به جامعه ارمنیان ایران است.
- تاکنون تعداد 102 نشریه توسط ارامنه در کشور به ثبت رسیده که توسط مجامع مختلف ارمنی انتشار می یابد.
- ارامنه مسیحی از 50 انجمن فرهنگی، ورزشی و خیریه در کشور برخوردارند( به طور مثال باشگاه آرارات در تهران در اختیار انحصاری جامعه ارامنه کشور قراردارد.)
- آشوریان مسیحی در ارومیه 59 و در تهران 6 کلیسا دارند؛ به این ترتیب جامعه 30 هزار نفری آشوریان 65 کلیسا در ایران دارند.
- آشوریان مسیحی از 27 نشریه، 20 مرکز فرهنگی- اجتماعی، 12 کمیته زنان، مهندسان و ... بهره مند هستند.
- همه ساله رهبر جهانی آشوریان یک تا دو ماه بین آشوریان ایرانی به سر می برد.
2 . یهودیان( کلیمیان)
الف) حقوق سياسي
- با توجه به تعداد بسيار اندك کلیمیان در كشور، آنان طبق قانون اساسي جمهوری اسلامی ايران داراي یک نماينده در مجلس شوراي اسلامي هستند.
- در مجلس خبرگان تدوين قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران بعد از پيروزي انقلاب اسلامي نماينده كليميان كشور حضور فعال داشته است.
- 32 انجمن و سازمان خاص کلیمیان در سراسر كشور فعال مي باشد.
ب) حقوق فرهنگي و اجتماعي
- برقرار بودن فعاليت ها و مراسم عبادي در 76 كنيسه فعال.
- وجود 10 محل عرضه گوشت با ذبح یهودی.
- وجود 4 رستوران فعال
- دارا بودن مجوز انتشار نشريه هاي مختلف (نشريه افق بينا و ...)
- داشتن مدارس خاص کلیمی و آزادي تدريس زبان عبري.
- برخورداری از اعیاد و تعطیلات رسمی.
- باشگاه ورزشی گیبور، یکی از بزر گترین باشگاه های ورزشی کشور می باشد که در اختیار کلیمیان ایران است.
- زرتشتیان
الف) حقوق سیاسی
- دارا بودن یک نماينده در مجلس شوراي اسلامي (عليرغم قلت جمعيت زرتشتيان).
- داشتن 10 نماينده در شوراهاي شهر و روستا (استان يزد).
- انجام آزادانه فعاليت هاي مختلف اجتماعي و مدني در قالب 28 انجمن.
- داشتن سازمان هاي غير دولتي فعال در زمينه هاي مختلف.
ب) حقوق فرهنگی و اجتماعی
- داشتن مدارس خاص اقليت زرتشتي ( 38 مدرسه و آزادی آموزش خط دین دبیره)
- اجازه چاپ وتوزيع كتب و نشريات مختص اقليت زرتشتي ( فروهر، چيستا، راستي، وهومن، امرداد و ...)
- امكان برگزاري اجلاس هاي بي نالمللي از جمله برگزاري اجلاس زرتشتيان هند و ايران .
- برگزاري كنگره بزرگداشت سه هزار سال فرهنگ زرتشتي با حضور ميهمانان زرتشتي از سراسر جهان.
- در اختیار داشتن تعداد زیادی زیارتگاه (پیر) در کشور (ورود مسلمانان به این اماکن در روزهای مخصوص زیارت ممنوع است.(
- حق استفاده از تعطيلات زرتشتيان ( دانش آموزان، كارمندان و...)
کلام آخر
با بررسی حقوق و امکانات خاص اقلیت ها در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، درمی یابیم که تدوین کنندگان قانون اساسی، در نگارش و تصویب قانون اساسی، ضمن اساس قرار دادن شرع مقدس، نسبت به اسناد بین المللی حقوق بشر در رابطه با اقلیت ها نیز بی توجه نبوده اند.
بر همین اساس در قوانین عادی نیز، حقوقی در راستای تضمین اصل 13 قانون اساسی برای اقلیت های دینی در نظر گرفته شده است که از جمیع این قوانین می توان دریافت اقلیت های ایران با وجود جمعیت کم، از امکانات مناسبی نسبت به اقلیت های ساکن در کشورهای دیگر برخوردارند. پس بیراهه نیست که چنین بیان نمود در مواردی چون اختصاص یک نماینده مجلس به اقلیت ها، با وجود جمعیت کم آ نها و یا حضور نمایندگان اقلیت در مجلس تدوین قانون اساسی، نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، مترقی تر و پیشروتر از اسناد حقوق بشری عمل نموده است. آخرین نکته ای که با مداقه در روح کلی قانون اساسی دریافته می شود، اصول قانون اساسی ایران در برخورد با اقلیت های دینی و مذهبی، مبتنی بر عدالت و انصاف است. این عدالت و انصاف همچنین زمینه های مشارکت عمومی اقلیتها را در سطح جامعه فراهم ساخته، بر آن تأکید و توصیه دارد که خود سبب حفظ و استمرار هویت گروه های اقلیتی در جمهوری اسلامی ایران بوده است.
تلخیص مقاله«حقوق اقلیتها در قانون اساسی ( با تأکید بر اماکـن، دارایـیها و حقوق سیاسـی)» نوشته خیر الله پروین، سیما سپهری فر.
اقلیتهای اهل حق، صابئیان و ... محکوم به عدم هستن؟