ضرورت تهیه پیوست فرهنگی و ارزیابی اثرات اجتماعی طرح‌ها و پروژه‌های شهری

فقدان مطالعات و ارزیابی‌های اجتماعی و فرهنگی طرح‌ها و پروژه‌های شهری با توجه به نوع ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی در میان گویش‌ها، اقوام، اقلیت‌های مذهبی و ترکیب‌های جمعیتی متنوع در کشور، موجب بروز تغییرات نامطلوبی در بسیاری از جوامع شهری به‌ویژه شهر‌های بزرگ شده است. از این رو هدف اصلی ارزیابی تاثیرات اجتماعی و فرهنگی حفظ و عدم آسیب رسانی به تنوع فرهنگی جوامع در معرض تاثیر است.

گروه اجتماعی فرهنگ سدید- دکتر علی فلاحی: نگرانی نسبت به بروز انواع پیامد‌های مخاطره آمیز از جمله پیامد‌های اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و بهداشتی طرح‌ها و پروژه‌های شهری، همواره وجود داشته است و در صورت عدم بررسی و شناخت پیامد‌های احتمالی ناشی از اجرای طرح‌ها به ویژه در مناطق شهری، می‌تواند به چالش‌های جدی در فراروی جوامع به‌ویژه کلان شهر‌ها مبدل شود.
از این رو برای احقاق این مهم در بررسی آثار احتمالی طرح‌ها و پروژه‌های شهری مانند احداث پل، گذرگاه، بوستان، مراکز تفریحی، مرکز خرید و... لازم است در سیاست گزاری‌ها اطمینان از کسب بیشترین سود و منفعت در قبال هزینه‌های محدود بودجه عمومی دنبال شود، و به مطالعات حوزه ارزیابی پیامد‌های فرهنگی و اجتماعی نیز با نگاهی جدی و عمیق پرداخته شود.
این تحقیقات باعث می‌شود تا بهره گیری مثبتی از طرح‌ها حاصل و از پیامد‌های منفی و زیان بار کاسته شود تا در نهایت برای جبران پیامد‌های منفی تدابیر لازم اتخاذ شده و آثار منفی طرح‌ها موجب انواع اختلال نشود. همچنین کسب بیشترین نتایج مثبت از طرح‌ها و پروژه‌ها و نگرش کلان و همه جانبه نسبت به مسائل مذکور سبب کاهش آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی شده که در نهایت راه برون رفت از مشکلات و آسیب‌های امروز کلان شهرهاست.
فقدان مطالعات و ارزیابی‌های اجتماعی و فرهنگی طرح‌ها و پروژه‌های شهری با توجه به نوع ارزش‌ها و هنجار‌های اجتماعی در میان گویش‌ها، اقوام، اقلیت‌های مذهبی و ترکیب‌های جمعیتی متنوع در کشور، موجب بروز تغییرات نامطلوبی در بسیاری از جوامع شهری به‌ویژه شهر‌های بزرگ شده است. از بین رفتن هویت‌های محله‌ای، کاهش انسجام اجتماعی، کاهش سرمایه‌های اجتماعی در سطوح کلان و خرد، تغییرات قابل محسوس در تعاملات اجتماعی، و اختلال در کسب و کار‌های خرد نمونه‌ای از این آسیب هاست. از این رو هدف اصلی ارزیابی تاثیرات اجتماعی و فرهنگی حفظ و عدم آسیب رسانی به تنوع فرهنگی جوامع در معرض تاثیر است.
به‌اعتقاد اکثر کارشناسان در طرح‌ها و پروژه‌های شهری و ملی، فرصت‌ها و موانعی در مجموعه اعتقادات، ارزش‌ها، هنجار‌ها و رفتار افراد تحت نفوذ اقدام مداخله‌ای (پروژه‌ها)، شکل گرفته که می‌تواند موجب افزایش بهره‌وری یا به‌عنوان مانعی در برابر اجرای فعالیت‌های اثرگذار باشد، از طرفی ضرورت دارد تا افراد نسبت به تغییرات اجتماعی ناشی از تاثیرات برنامه‌ها و اقدامات مداخله‌ای آگاهی داشته و برای بهبود بهره‌وری از پروژه در فرایند تصمیم گیری و اجرای برنامه‌ها مشارکت فعالانه داشته باشند؛ لذا ضرورت دارد تا گفتمان مطالعه و بررسی ارزیابی آثار و پیامد‌های اجتماعی و فرهنگی، طرح‌ها و پروژه‌های شهری توسط جامعه علمی و دانشگاهی در جامعه گسترش به یک گفتمان تبدیل شود تا در نهایت منجر به ارتقا توانمندسازی اجتماعی، ظرفیت سازی، افزایش سرمایه اجتماعی و کاهش آسیب‌های اجتماعی شود.
در همین زمینه لازم است تا تعاریف مرتبط با ارزیابی اجتماعی و فرهنگی ذکر شود.
ارزیابی اجتماعی به‌عنوان یکی از حوزه‌های ارزیابی تاثیر در کنار انواع دیگر آن را می‌توان بدین گونه تعریف کرد؛ مطالعاتی که با هدف شناسایی نتایج و پیامد‌های یک اقدام مداخله‌ای (پروژه شهری) بر زندگی انسان ها، سازمان‌ها و نظام‌های اجتماعی انجام می‌شود. ارزیابی فرهنگی نیز بررسی آثار و پیامد‌های هر گونه اقدام مداخله‌ای بر افراد جامعه است که می‌تواند به اندازه زیادی ارزش‎ها، نگرش‌ها، هنجارها، باورها، نهادها، شیوه زندگی و جامعه پذیری را تحت تاثیر قرار دهد.

مهمترین اهداف تهیه ارزیابی اجتماعی و فرهنگی عبات است از:
• دامنه یابی و تعیین حوزه‌های تحت نفوذ اقدام
• شناخت ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه در محدوده پرژه پیش از اجرا
• شناخت نگرش شهروندان نسبت به پروژه و اقدام
• افزایش مشارکت‌های اجتماعی و همکاری شهروندان در مرحله اجرا و بهره برداری از پروژه
• آنالیز آثار احتمالی پروژه، بر ابعاد اجتماعی و فرهنگی زندگی شهروندان و سبک‌های زندگی
• حفظ و افزایش سازگاری اجتماعی با محیط در قلمرو پروژه
• بسترسازی یکپارچگی و هماهنگی نهادی در سطوح مختلف
• ارائه راهکار‌های عملیاتی برای کاهش اختلال‌های اجتماعی، هنجاری، توزیعی
لازم به ذکر است که بررسی آثار و پیامد‌های اجتماعی و فرهنگی پروژه در سه سطح زمانی با اهداف اختصاصی مورد توجه قرار می‌گیرد؛ مرحله پیش از اجرا، حین اجرا و پس از اجرا.
• پیش از پروژه، پیش نگر، برآورد پیامد‌های اجتماعی طرح در آینده، پیشنهاد و صورتبندی تمهیدات جهت کاهش آثار منفی، ایجاد انطباق با نیاز‌های محلی و فراهم کردن امکان مشارکت مردمی صورت گیرد.
• حین پروژه، مدیریت و نظارت بر تمهیدات صورتبندی شده جهت کاهش آثار منفی محتمل و افزایش آثار مثبت محتمل؛ توجه به پیامد‌هایی غیرمنتظره، تسهیل فرایند‌های اجراء، جلب همکاری و مشارکت و حل معضلات مقطعی در اجرای پروژه پیگیری می‌شود.

در نهایت می‌توان مهمترین کارکرد‌ها و فوائد ارزیابی تاثیرات فرهنگی و اجتماعی طرح‌ها و پروژه‌های شهری را در موارد ذیل خلاصه کرد:
• یادگیری اجتماعی و یافتن آمادگی برای مواجهه با تغییرات
• بهره‌مندی از همه فوائد و منافع بیشتر ناشی از یک پروژه
• احساس رضایت از دخالت در مدیریت امور شهر و روستا
• احساس مسئولیت در قبال شهر، روستا و و امور مدیریتی
• ارتقاءکیفیت زندگی و ایجاد محیط زندگی پایدار در ابعاد مختلف
• امکان بازطراحی پروژه‌ها
• افزایش سرمایه اجتماعی در شهر و روستا
• بهبود ارتباط با اجتماعات هدف پروژه
• پرهیز از اشتباهات پرهزینه در جریان اجرای پروژه
• ممانعت از شکست طرح‌ها و پروژه‌ها و کاهش ریسک‌ها
• دستیابی به اطلاعات بیشتر برای تصمیم گیری‌های موثرتر در آینده
• افزایش بازدهی منابع در دسترس و اثربخشی برنامه‌ها و مداخلات
• کاهش هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی مداخلات
• افزایش اعتماد نهادی به سازمان‌ها و دستگاه‌های میانی و کلان نظام
• کمک به ایفاء مسئولیت اجتماعی

در پایان باید گفت موانع بسیار زیادی برای نهادینه سازی گفتمان ضرورت تهیه پیوست‌های فرهنگی و ارزیابی آثار فرهنگی اجتماعی پروژه‌ها پیش روی مدیران و سیاستگزاران اجتماعی است. اگرچه این موضوع مهم در اسناد بالادستی مانند نقشه مهندسی فرهنگی و سیاست‌های کلی برنامه توسعه ششم اشاره شده، ولی مشاهدات نشان می‌دهد همچنان جای این موضوع در برنامه ریزی‌های شهری و استانی خالی است. مطابق با نظر رهبر معظم انقلاب سیاستگزاری‌های غلط فرهنگی موضوعی نیست که بتوان برای جبران هزینه‌های زیان بار آن برنامه‌های کوتاه مدت و میان مدت ارائه داد و می‌توان گفت پیامد تصمیمات اشتباه در موضوع فرهنگ خساراتی را به دنبال دارد که آثار آن حتی در بلند مدت به ندرت قابل اصلاح است.